Verdiskaping eller verdiøyding?

TEKNOLOGI OG MILJØ

Mineralutvinning verkar inn på miljøet på mange måtar, og planlegging av ny drift må derfor ta omsyn til desse ved val av teknologiar og planløysingar.

Før gruva kjem i gang

Allereie i 1890 laga geologen K.O. Bjørlykke dette kartet over geologien i Kristiania eller Oslo.

Eit ordtak seier: «Ein finn ikkje noko før ein kjem der det er»[1]. Dette har i høg grad vore gjeldande for mineralutvinninga. Leitinga har skjedd ved at ein har banka laus stein frå fast fjell, grave og bora i lausmassar og fjell, så ein seinare kunne studere prøvene gjennom mikroskop og forskjellige former for kjemiske og fysiske analysar.

I seinare år er det utvikla leitemetodar som langt på veg kan finne mineral utan å vere fysisk i kontakt med dei, gjennom at ein måler forskjellige fysiske eigenskapar på kortare eller lengre avstand. Slik kan ein «sjå» langt nede i jorda og etter kvart også på havsens botn. Om ein enno ikkje kan få ein full mineralanalyse med slike metodar, kan dei gi verdfulle opplysningar om kor ein bør leite fysisk. Det er òg utvikla apparat som ein kan ha med ut i terrenget og utan å ta laus stein frå berget i stor grad gjøre analyse på staden av innhaldet av mineral eller grunnstoff.

Det er mange som har leita mineral, med forskjellige metodar og med forskjellige motiv. Blant leitarane har det vore alt frå nysgjerrige amatørgeologar til internasjonale gruveselskap og prospekteringsselskap. Samtidig driv offentlige organ leiting, for å kunne gi eit mest mogleg fullstendig bilde av det geologiske mangfaldet i landet, og for å bidra til å få i gang nye gruver. Når leiting og kartlegging skjer i regi av NGU [2], geologiske museum og forskingsinstitusjonar, fylkesgeologar osv. kan det ofte vere vanskelig å skilje mellom kva som er rein vitskapelig interesse og kva som er grunnlag for kommersiell utvinning.

Leitemetodane har variert og varierer, og det gjør også dei spora som leitinga har sett og set i naturen. Sjølv om det har blitt utvikla nokre metodar som set mindre spor, er nok hovudtendensen at skadane frå mineralleiting har blitt større og ikkje mindre etter kvart.

Når ein så har funne noko som kan utvinnast, er det ofte mange steg igjen før ein kan starte på sjølve gruva. Mange mineralfunn er langt frå næraste by eller bygd, det trengst vegar, straum og annan infrastruktur, og dette kan ofte gi like store naturinngrep som sjølve gruva.

Lovverket skil mellom «leiting» og «undersøking», og bruken i lova er ikkje alltid heilt samsvar med bruk i dagligtale. Alle kan leite for å finne ein mogleg mineralførekomst, for å undersøke grundigare må ein ha løyve av Direktoratet for mineralforvaltning.

Skjerping og røsking

For nokre blei skjerpinga eit levebrød, og ein yrkestittel ein fikk med seg på kyrkjegarden.
(Kjelde: Ottar 3–1986)

Leiting etter mineral blei tidligare kalla skjerping. Den klassiske skjerparen på 17–1800-talet gikk med spade, hammar og meisel i fjellet og leita etter mineral som skilde seg ut. Han slo ut nokre stykke og tok dei med seg til bergmeisteren eller lensmannen for å ta ut muting, eller selde informasjonen til dei som hadde større sjansar til å drive saka vidare. Denne skjerpinga kunne kven som helst gjøre, og han sette lite spor etter seg. Men han gav bare kjennskap om kva som var i overflata, og det kunne vere eit knapt grunnlag for å seie om det var grunnlag for drift. Etter at det i hundrevis av år er skjerpa over store delar av landet, har det blitt langt mindre drivverdige malm igjen å finne med slike overflateundersøkingar.

Oftast er berget dekka av eit lag av vegetasjon og jord/sand. For å få ein oversikt over utbreiinga av eit mineral eller ein bergart, må ein da fjerne lausmassane ved grøfting eller røsking. I gamle dagar blei røskinga gjort med spade, seinare har ein gjerne brukt gravemaskin. Når lausmassane er tjukke kan røsking bli eit ganske stort naturinngrep.

Boring

Diamantboring på Finnmarksvidda.
(Foto: Arctic Drilling)

Skulle ein komme lenger ned i berget enn ein kunne nå med hammar og meisel, måtte ein bore med handbor og sprenge. Med slike metodar blei leitinga ei form for prøvedrift, og skjerpa kunne bli ganske store inngrep.

Sist på 1800-talet byrja ein å bore med hole bor med ein krans av industridiamantar, slik at ein kunne få opp ei kjerneprøve. Dette blei etter kvart hovudmetoden for å finne ut kva slags mineral som er nede i berget. No kan ein bore fleire kilometer nedover, så langt det i dag er praktisk mogleg å utvinne mineral og enno litt lenger. Kjerneprøva blir trekt opp og kan undersøkast for å få informasjon om bergarten. Sjølve boreholet gir lite spor i naturen, men boremaskinane er gjerne beltedrivne, og må vere ganske store og stabile for å kunne bore langt nedover i bakken. Dei må og ha med seg store mengder borerør. Maskinane set derfor ofte stygge spor i terrenget, og ved boring i skog må det fellast mange tre for at maskinane skal komme fram.

Det blir tatt ut kjerneprøver på ein meters lengde, som blir lagra i kasser med plass til ti prøver. Desse skal da bli nøyaktig merkte med informasjon om kor dei er tatt.

Etterlatte foringsrør etter prøveboring ved Biedjovággi, Guovdageaidnu, 2014.
(Foto: SL)

Når det blir bora gjennom lausmassar før ein når ned til fast fjell, må ein bruke foringsrør. Når boringa er over skal desse anten fjernast eller kappast i høgde med bakken og pluggast igjen. Dette har ikkje alltid vore gjort, i staden har det blitt ståande jernrør omlag ein halvmeter over bakken, noko som er skjemmande i terrenget og kan vere farlig både for menneske, dyr og terrengkjøretøy. Boreselskap kan fortelje at for 20–30 år sidan var det heilt vanlig å la slike rør stå igjen i terrenget, men at dei i seinare år har vore pålagte å fjerne desse. Likevel står det mye igjen og nokre av dei ser ut også å vere frå nyare tid.

Undersøking av mineralprøver

Stein frå Biedjovággi sett gjennom mikroskop. På bildet kopparmalmane malakitt – Cu₂CO₃(OH)₂ og azuritt – Cu₃(CO₃)₂(OH)₂ og blå opalitt.
(Foto: Hallvard Eide)

Planslip av aplitt sett gjennom mikroskop.
(Foto: Hallvard Eide)

Når ein har tatt ei prøve av stein eller sediment, anten det er med å grave, hakke, sprenge eller bore, kan dei som har gode geologiske kunnskapar ofte finne ut mye bare av å sjå på overflata av prøva, der farge, glans og krystallstruktur kan seie mye om kva mineral det er. Med strekprøve kan ein finne ut kor hardt mineralet er, ut frå om det lar seg streke i med f.eks. negl, kniv eller med forskjellige andre mineral og om dette mineralet kan streke i f.eks. glass og i andre kjente mineral. Fargen på streken kan òg vere eit kjenneteikn på mineralet. Det er laga ein skala der alle mineral er delt inn i ti hardheitsgradar.[3] Andre kjenneteikn kan vere om mineralet er lett å kløyve og korleis brotflata ser ut om vi bryt det av.

For å få eit meir fullstendig bilde av kva mineral som er i berget og kor mye som er av kvart slag, trengst det ofte grundigare undersøkingar, og dei fleste leiteselskap vil da vere avhengige av hjelp frå eit laboratorium. I Noreg finst det minerallaboratorium ved bl.a. NGU, NTNU og andre universitet med geologiutdanning. Det er også fleire private laboratorium, og ofte har dei utstyr som overgår dei offentlige institusjonar.

Når ein skal undersøke ei boreprøve, er det vanlig å kløyve denne på langs og bruke halvparten til å ta prøver, og la andre halvparten ligge igjen som referanse. For nokre undersøkingar må prøva normalt knusast, bl.a. gjeld det røntgenfluorescens (XRF), røntgendiffraksjon (XRD) og elementanalysar med induktivt kopla plasma (ICP-MS).

Bilde av finknust aplitt tatt gjennom elektronmikroskop. Bildet viser korleis dei minste korna blir tiltrukke av dei større.
(Foto: Hallvard Eide)

Med eit slikt handheldt XRF-apparat kan ein på svært kort tid måle innhaldet av forskjellige grunnstoff i stein. Frå Fennoscandian Exploration and Mining, 2015
(Foto: SL)

Etter kvart er det utvikla metodar for å kunne gjøre målingar frå boreprøver utan å knuse desse. Det er òg utvikla bærbare instrument for å lese av samansetninga av mineral i overflata. Det gjeld særlig for XRF-måling og Raman-laser. Med slike instrument kan ein likevel bare kartlegge minerala nokre meter ned i berget, slik at dei kan vise at noko er interessant, men for å finne ut om det er drivverdig, må ein framleis gjøre kjerneboringar.

Materialet kan studerast i mikroskop eller elektronmikroskop, anten ved å sjå på prøva når ho blir belyst ovafrå, eller med å lage tynnslip som kan gjennomlysast. Med polarisasjonsmikroskop kan ein få tydelig fram kontrastane mellom forskjellige mineralkorn i materialet.

For nokre mineral er det og aktuelt å bruke kjemiske metodar til å sjå f.eks. i kva grad minerala reagerer med forskjellige syrer eller basar. Dette er bl.a. brukt til å skilje kalkstein frå andre mineral.

Når ein har funne ut at boreprøver inneheld så mye av ettertrakta mineral at ein vurderer å starte drift på dei, kan ein knuse dei og kjøre dei gjennom separasjonsprosessar for å teste ut metodar for å skilje ut eit konsentrat.

Flyleiting og seismikk

Mineralkartlegging i Sogn. med georadar frå helikopter.
(Foto: Hallvard Eide)

Med slike bandvogner med kablar etter har NGU kjørt over Finnmarksvidda og skote seismikk for å kartlegge mineral i berggrunnen.
(Foto: NGU)

Etter kvart har det blitt utvikla elektromagnetiske målemetodar som kan seie ein del om mineral i grunnen. Blant dei første til å ta i bruk dette i Noreg var Røros kobberverk, som brukte elektromagnetiske målingar i terrenget frå 1926 og flymålingar frå 1959.[4] Ein av dei mest brukte metodane er Slingram, som blei oppfunne i 1936. Denne kan brukast i terrenget for å måle om det er leiande metall i bakken, og kan kartlegge ned til 50–100 m. djup. I prinsippet blir den same metoden også brukt frå fly. Den første verkelig store suksessen for leiting frå lufta kom i 1957 med oppdaginga av ilmenittressursen på Tellnes i Rogaland. Denne blei sett i drift få år etterpå og har sidan vore grunnlaget for Titania.

Både NGU og gruve- eller prospekteringsselskap driv magnetiske, elektromagnetiske og radiometriske målingar. Da brukar ein helikopter eller småfly, som slepar ein sonde etter seg. Denne registrerer radioaktiv stråling og endringar i jordmagnetisme, tyngdekraft og elektrisk leiingsevne. Leitinga til NGU måler inntil eit par hundre meter ned i jorda og gir forholdsvis overflatisk kunnskap om geologiske strukturar. Det er no utvikla leitemetodar som gjør at ein frå fly eller helikopter kan finne mineral inntil 400–500 meter ned. Desse metodane er ganske dyre og brukast helst av gruveselskap som har eit meir avgrensa område å leite på. Slik leiting har blitt gjort av gruveselskap bl.a. i Sulitjelmaområdet og i Røyrvik.

For å måle må ein fly ganske lågt, så lågt at ein kan forstyrre rein og vilt. Det har derfor vore ein del konfliktar rundt denne flyginga. Det har og vore strid om ein på denne måten også skal få kartlegge geologien i nasjonalparkar og andre verneområde, der det i prinsippet ikkje skal kunne drivast mineralutvinning.

I tillegg til flyleitinga har NGU som ledd i mineralleiteprogrammet for Nord-Noreg frå vinteren 2012 skote seismikk på Finnmarksvidda ved Máze (Masi) og på Sennaland (Suoidneleakši). Det har skjedd ved at ein har kjørt med beltevogn som har slepa ein 1500 meter lang kabel. For kvar 50 meter har ein sprengt dynamitt over lengder på 30–40 km, og kabelen har fanga opp signala, som skal kunne gi informasjon om berggrunnen.[5] Kor mye dette kan øydelegge i naturen er vanskelig å seie, da det ikkje er gjort undersøkingar på det. Også andre stadar i landet er det brukt seismikkskyting på land for geologiske undersøkingar, bl.a. på Andøya (Ándda).

Seismikkleiting er særlig aktuelt for kartlegging av geologiske strukturar på og under havbotnen. Frå 2014 har NGU byrja med seismikkskyting til sjøs i Vesterålen, på eit område rikt på sel, kval og ei rekke fiskeslag, bl.a. er det nært det viktigaste gyteområdet for torsk. Seismikken er spesielt skadelig for sjøpattedyr, egg, larver, yngel og alle tidlige livsfasar for artane i Barentshavet. Fiskarar og andre i området har protestert ut frå dei negative røynslene dei har med seismikkskyting i samband med oljeleiting. [6] [7] [8]

Er Noreg kartlagt?

Eit grovmaska geologisk oversiktskart over Noreg gir ein farge på heile Lofoten og Vesterålen, men om vi går nærare, ser vi at her er svært forskjellige bergartar som dominerer i forskjellige delar av området.
(Kart: Ramberg m.fl. (red): Landet blir til)

Leiting med beltekjøretøy, Muskegg, trulig på Finnmarksvidda, 1950- eller 60-talet.. Foran på kjøretøyet står det «Geofysisk malmleting», som var ein avdeling av NGU.
(Foto: NGU)

Etter at det med forskjellige metodar har vore leita etter mineral i Noreg i fleire hundre år, er det svært motstridande påstandar om i kva grad mineralressursane i landet er kartlagt. Nokre gongar kan vi lese i media at no er alt kartlagt. 28.01.1997 blei dette servert av Aftenposten: «Etter 30 års arbeid er kartet over Norges egentlige innhold ferdig. Norges geologiske undersøkelse har brukt over 300 millioner kroner på å vise vei til alt fra skifer og grus til gull og diamanter.» Andre gongar får vi høre at ingenting eller nesten ingenting er kartlagt. I 2011 blei det hevda at 14 % av Noreg var kartlagt [9], mens 100 % var kartlagt i Finland og 90 % i Sverige. Etter eit intensivt måleprogram frå NGU har dekkinga for Noreg blitt oppdatert til 45 %. [10] Desse motstridande tala har samanheng med at det ikkje er fastsett nokon definisjon av at noko er kartlagt. Det eksisterer publiserte geologiske kart for heile landet i målestokk 1:250 000. NGU har under arbeid å lage geologiske kart i målestokk 1:50 000. Slik kan ein seie at den geologiske hovudstrukturen er kartlagt, men det er alltid meir å finne med meir finmaska kartlegging.

Tar ein med alle kartleggingsmetodar, er det til saman gjort svært mye kartlegging av minerala i Noreg, i alle fall i øvre delar av berggrunnen. Spørsmålet er i kva grad denne kartlegginga er tilgjengelig, om dei som no leitar etter mineral bygger på den kartlegginga som er gjort før, eller om ein gjør det same om igjen. Mye tyder på at det blir brukt både offentlige og private pengar på å gjøre det same om igjen, fordi dei undersøkingane som er gjort tidligare er halde hemmelige, rota bort eller ikkje systematiserte. I tillegg til det som finst i offentlige arkiv, finst det mye i private arkiv, og vi kan trygt seie at ingen har full oversikt over dette.

Bare i Nord-Trøndelag er det skrive 254 rapportar om geologiske funn. Likevel planlegg ein no å bruke millionar på nye undersøkingar her, for å skrive nye rapportar. Det kunne sparast svært mye på å utnytte dei undersøkingane som er gjort, men det verkar som mange er meir interesserte i å få pengar til nye undersøkingar.

Gruva i drift

Metodane for gruvedrift har variert mye gjennom tidene, og den tekniske utviklinga har gjort det mogleg eller lønsamt å drive på nye måtar. Men har det ført til meir eller mindre skadelig miljøpåverknad? Mange trur at gruvedrift i dag er meir miljøvennlig enn tidligare. I festskriftet til opninga av Sydvaranger Gruve skriv forfattaren Kjartan Fløgstad: «Miljøkrava er heilt andre enn under industrialismens lykkelig (uvitande) augneblink på 50- og 60-talet.» [11] Krava er kanskje andre, men betyr det at miljøpåverknaden i dag er mindre?

I dette kapitlet ser vi på nokre av dei måtane som sjølve gruvedrifta kan gjennomførast på og korleis dei forskjellige måtane kan påverke naturen.

Frå leiting til drift

Da det blei starta gruvedrift i Biedjovággi i Guovdageaidnu, måtte det lagast tre mil heilt ny veg. Det betalte staten. Vegen ligg der enno, men vedlikehaldet er dårlig, etter at han blei nedgradert til kommunal veg.
(Foto: SL)

Når eit gruveselskapet har funne drivverdige mineral og søkt og fått alle løyve til og med driftskonsesjonen, kan utbygginga av gruva starte så snart ein har klart å finansiere henne. Det er likevel ofte ikkje bare å byrje å sprenge i berget og ta ut malmen med det same. Mange mineral blir funne langt frå sivilisasjonen og tidligare inngrep. Da må det byggast veg, førast fram vassleidningar og elektrisitet. Ei rekke gruver har ikkje bare nytta straum frå det allmenne nettet, men bygd eigne kraftstasjonar, noko som har auka naturinngrepa kraftig. Mange av dei store naturinngrepa i samband med gruvedrift kjem derfor ikkje frå sjølve gruva, men frå den infrastrukturen som er nødvendig for å få straum og veg til gruva og for å kunne frakte ut malmen.

Det er no under planlegging fleire gruveprosjekt som vil krevje monalig vegbygging i terreng som tidligare har vore spart for tekniske inngrep. Om det blir gruver på stadar som Nasafjell (Násávárre) i Rana, Kolsvika i Bindal og Raudfjellet i Snåsa (Snåase) vil vegen kanskje bety eit like stort naturinngrep som sjølve gruva.

Malmen ut av fjellet

Gangen i Dybedalsgruva i Kragerø er typisk for gruver som er drive ut med fyrsetting.
(Foto: SL)

Den første malmen vi veit sikkert at har blitt utnytta i Norden, var myrmalm, som ein kunne spa opp av myrene med enkle reiskapar.

Det finst nokre få eksempel på uttak av malm av fast berg frå 1000-talet av, men dette blei først sett i verk i større målestokk frå 14–1500-talet. Nokre stadar var berget så laust at ein kunne komme langt med enkle hoggereiskapar, såkalla kaldkiling. I fastare berg brukte ein fyrsetting. Berget blei varma opp med eit kraftig bål, så det sprakk og steinblokker kunne bankast ut. Dette kravde svært mye ved, og staten gav ofte gruvene privilegium som gav dei rett til utnytting av skogen i vid omkrins (cirkumferens) rundt gruva. Dette kunne gå hardt ut over skogen, og i lag med bruken av ved til trekol for smelteverk førte dette til at mye stor skog blei heilt rasert og nokre stadar har han aldri kome tilbake. På 1700-talet var det på kysten av Sør- og Austlandet eit samanhengande område frå Kristiansand og nesten til svenskegrensa i Østfold som var lagt ut som cirkumferens til forskjellige verk og gruver. Slike privilegium var delt ut opp til Trøndelag, men lenger nord var styresmaktene meir tilbakehaldne med å gi cirkumferens på grunn av at skogressursane var mindre.

Etter kvart blei det innført sprenging med krutt [12], i Noreg skjedde det frå 1655. [13] Likevel var framleis fyrsetting i bruk heilt fram mot slutten av 1800-talet. Seinare blei det utvikla betre former for sprengstoff, bl.a. dynamitt[14], som har vore i bruk i Noreg frå 1868. Denne blei seinare i stor grad erstatta av andre sprengstoff, som TNT [15]. No er det vanlig å bruke sprengstoff som inneheld ammoniumnitrat og kalsiumnitrat [16]. Sprengstoffet ANFO - anolitt består av ca. 90 % ammoniumnitrat og 5–6 % oljeblanding. Slurry-sprengstoff består bl.a. av kalsiumnitrat.

For å kunne sprenge blei det tidligare bora med handbor som blei slått med ein feisel (hammar som har firkanta tverrsnitt og smalnar av mot begge endar). Seinare blei det utvikla bormaskinar drivne av trykkluft, hydraulikk eller elektrisitet.

I større gruveanlegg blir det brukt svært store mengder sprengstoff. Sprengstoffa inneheld gjerne nitrat, som blir omdanna til nitrøse gassar eller blir igjen som nitratrestar i gråberget. Det kan føre til auka innhald av nitrogensamband i sigevatn frå deponiet, noko som igjen gir auka algevekst. Det er utvikla maskinar som fresar ut mineral i underjordsgruver eller dagbrot. I Noreg er slike bare tatt i bruk for kolgruver på Svalbard, men i andre land blir dei brukte også for andre mineral.

Dagbrot og underjordsdrift

I Bjørnevatn i Sør-Varanger har så godt som all malm blitt tatt ut i dagbrot. Bildet er frå 1990.
(Foto: SL)

I underjordsgruver har det ofte vore komplisert å få arbeidarar og utstyr ned i gruva og malm og vatn opp. Her er ein gamal heis i Kongens Gruve på Kongsberg.
(Foto: SL)

Malmar og andre mineral har blitt tatt ut av fast fjell eller av lause sediment (sand, grus, jord, leire). I Noreg er det i all hovudsak snakk om å ta ut frå fast fjell, og vi kan da snakke om to hovudformer for gruvedrift: dagbrot og underjordsdrift. Kva for driftsform ein vel blir avgjort av ein kombinasjon av geologiske forhold, tilgjengelig teknologi, økonomi og miljøkrav som styresmaktene set. Mange gruver har starta som dagbrot, til dei har tatt ut det som ein kan ta frå overflata, for så å fortsette med underjordsdrift, mens nokre har starta som underjordsgruve for så å starte dagbrot seinare. I fleire tilfelle har det vore delte meiningar om kva driftsmåte ein skulle velje, bl.a. i Biedjovággi og Sydvaranger.

Dagbrot er ofte det billigaste for gruveselskapa, i alle fall på kort sikt. Ved å skrelle av store område for vegetasjon, jordsmonn og gråberg, kan ein drive i stort med store maskinar. Ein får heller ikkje problem med tilgang på luft. På andre sida kan det etter kvart bli store mengder gråberg som må fjernast, som ein ved underjordsdrift kunne latt stå igjen. Ved Sydvaranger sine jerngruver har ein gjennom tidene tatt ut meir gråberg enn malm i dagbrotet, mens LKAB sine underjordsgruver i Kiruna (Giron) bare tar ut halvparten så mye gråberg som malm. Ved dagbrotet til Titania tar ein ut tre gongar så mye gråberg som malm. Skadane på naturen blir jamnt over mye større av dagbrot, både som følgje av at større areal blir grave ut og av at større mengde gråberg må deponerast. I dagbrot er det oftast vanskeligare å fylle gruveavgang tilbake i gruva under drift.

Ein ekstrem form for dagbrot er metoden med å fjerne heile fjell for å ta ut mineral der. Dette er særlig kjent frå kolfelta i USA. I Noreg har det ikkje vore brukt i særlig grad, men det er no planlagt å kutte toppen av Engebøfjellet for å ta ut rutil, og redusere det 330 meter høge fjellet til 270 meter. Internasjonalt er denne metoden svært omstridd, og det norske Oljefondet har sagt nei til å investere i gruveselskap som brukar slike metodar. Likevel gir altså den norske regjeringa løyve til å gjøre det same i Noreg. Også nefelingruva på Stjernøya (Stierdná) i Altafjorden har byrja med dagbrot på toppen av fjellet Nabbaren, slik at fjellet med tida vil bli kraftig redusert.

Underjordsgruver krev gjerne større investeringar før ein kan sette i gang å ta ut malm. Det må lagast gruvegangar, sjakter og stollar fram til malmen, det må leggast inn elektrisitet, lysanlegg, luftekanalar, pumpesystem og ein treng eit transportsystem innafor gruva både for arbeidarar, utstyr og malm. I underjordsgruver kan ein oftast heller ikkje bruke like store maskinar som i eit dagbrot. For arbeidsforholda kan det, i alle fall i kaldare strøk, vere ein fordel at det i underjordsgruver er jamn temperatur året rundt, men i gruver djupt nede kan temperaturen blir svært høg. Støv og støy er plager ein slit med både i underjordsgruver og dagbrot.

Eit moment i valet mellom dagbrot og underjordsgruver som så langt har vore lite framme, er korleis driftsmetoden påverkar kvaliteten av det som blir tatt ut. Eit dagbrot er ope for vind og vær og ikkje minst vatn, som kan ha påverknad på malmen. Særlig ved bruk av tørrprosessering er det ein stor fordel om berget ikkje har vore utsett for vatn. Dette er enno ein grunn til å velje underjordsdrift.

Både i underjordsgruver og dagbrot er det ei utfordring at det samlar seg vatn som tar opp forskjellige former for forureining frå drifta. Det kan vere støv, metall og forskjellige kjemiske stoff frå sprenging, bryting og transport, og vatnet kan komme som nedbør, frå innkomande vassdrag og frå grunnvatn. Dette vatnet kan føre til svært skadelig ureining om det ikkje blir reinska før det går vidare nedover vassdraga. Derfor har det lenge vore pålagt å reinske gruvevatn som sleppast ut. Det er utvikla forskjellige metodar for reinsking. For det meste er det brukt kjemikaliar, som da fjernar noko ureining, men samtidig gir ny ureining. I 2015 kom meldinga om at SINTEF har utvikla ein ny metode for reinsking av gruvevatn, basert på ein kombinasjon av membranseparasjon og elektrokoagulasjon.[17]

Transport

Det finst sjølvsagt ikkje bilde frå den eldste malmtransporten med trekkdyr, men denne statuen av Skule Waksvik utafor kulturhuset på Røros syner Johan Falkbergets romanfigur An-Magritt som kjører malm frå kopparverka på Røros.
(Foto: Signe Grete Rell)

Tog trakk malmvogner ved jerngruva i Bogen.
(Foto: Blomlie: Skatter i fjell)

I samband med gruvedrift er det behov for transport på mange plan, både innafor gruveområdet og vidare til oppreiingsanlegg, deponi, smelteverk og sal til vidareforedling og forbrukarar.

Lenge var det ikkje anna enn menneskelig kraft og dyr som kunne brukast til å frakte malmen. Mest er det hestar som har trekt malm med sledar eller kjerrer, eller bore med kløv, men vi kjenner også eksempel på bruk av oksar og rein til malmfrakting.

I nokre underjordsgruver blei malmen heisa opp først med handdrive haspel, seinare trøhjul, hestegjøpel, vassdrive kjerrat og vassøylemaskin. Frå mange gruver har det blitt brukt taubane, frå gruve til oppreiingsverk eller smelteverk eller også vidare fram til utskiping. Den lengste taubanen som har vore i Noreg, gikk frå Skorovass gruver 45 km ut til kysten. Den siste gruvetaubanen som var i drift i Noreg, var på Svalbard, denne blei lagt ned i 1987. Taubanane var hovudsaklig elektrisk drivne, men nokre blei og heilt eller delvis drive av tyngdekrafta, med at dei frakta vaggar fylde med malm frå fjellet og ned, mens tomme vaggar da blei dratt opp igjen.[18]

I underjordsgruver byrja ein tidlig med å frakte malmen i vogner som gikk på skinner. Desse blei frå først av trekt/skyve av menneske eller hestar. Så snart damplokomotivet var funne opp, blei det tatt i bruk i gruver. I Noreg var første gruvejernbanen i Kåfjord i Alta frå 1828, mens den første offentlige norske jernbanelinja kom i 1851. Mange andre gruver har også hatt eigne jernbanar. Den einaste som har vore i bruk til malmtransport i seinare år er Sydvaranger sin jernbane frå Bjørnevatn til Kirkenes. I 1891 starta arbeidet med bygging av jernbane for frakting av koppar frå Sulitjelma. Den første tida blei jernbane kombinert med båt, først frå 1956 gikk jernbanen heilt ned til sjøen ved Fauske (Fuossku). Dette var einaste transportsystemet til Sulitjelma både for varer og folk, fram til jernbanen blei erstatta av veg i 1972.

I «tradisjonelle» underjordsgruver hadde ein ei sjakt som gikk rett nedover, og stollar ut frå denne. Malmen blei da frakta fram til sjakta og heisa opp. Ved nyare underjordsgruver har det vore vanlig å lage tunnel nedover i spiral, slik at lastebilar eller dumparar kan kjøre malmen opp.

Miljøproblema ved transport i samband med gruvedrift er i første rekke støy, støv, utslepp av avgassar frå kjøretøy og høgt energiforbruk. Transport inne på bedriftsområdet kan ofte vere ganske mange kilometer med store dumparar, noko som fører til stor støy- og støvplage. Støvet kan legge seg overalt, blir pusta inn av dyr og menneske og kan føre til lungesjukdomar. Transporten fører også til stor bruk av energi og utslepp av CO₂ og andre avgassar. I mange gruver ligg oppreiingsverket ganske langt frå sjølve gruva, og da kan det bli snakk om millionar av tonn for året som blir transportert med jernbane eller med lastebil/dumper.

I mange tilfelle er det mogleg ved planlegging av gruva å velje mellom forskjellige transportmetodar, og valet kan vere viktig for den påverknaden gruva har på miljøet, både lokalt og i form av utslepp av avgassar. Frå eit miljøsynspunkt vil som regel transportband og tog vere å føretrekke framfor dumparar og lastebilar. Det reduserer forbruket av drivstoff, samtidig som det blir mindre spreiing av støv. Eit eksempel på transportband er olivingruva i Åheim på Sunnmøre, som tidligare hadde transport gjennom bygda på opne dumparar. Etter at dei la om til underjordisk transportband har det blitt mye mindre støv i bygda.

I andre land er det mye brukt rør for transport av malm, konsentrat eller avgang i form av slurry – finmalt materiale i vatn. Det er brukt rør på diameter 1-5 dm og strekningar opp til rundt 400 km. [19] Det er òg utvikla transportsystem for rør med kapslar der malmen er innestengt og går i rør drive med ei væske (hydraulisk) eller trykkluft (pneumatisk).[20] Dette er enno ikkje prøvd ut i Noreg, men har vore vurdert i samband med uttak av anortositt i Gudvangen.

Undervassgruver

Etter som dei rike malmressursane blir utvunne og det blir drivne på stadig fattigare malm, byrjar gruveselskapa å sjå seg om etter nye kjelder. Mange set no sin lit til at det skal vere mogleg å ta opp verdfulle mineral frå havbotnen. I andre delar av verda har det allereie blitt gjort kontraktar om utvinning, men ein har enno ikkje kome i gang med kommersiell drift. Særlig ettertrakta er her dei vulkanske ryggane på botnen av verdshava, der det kjem opp mye metallhaldige sulfid. For Noreg gjeld det den nordlige delen av den midtatlantiske ryggen, som for ein stor del ligg innafor norsk økonomisk sone.

Det er utvikla spesielle fjernstyrte kjøretøy som skal ta opp malm, og tanken er å suge denne opp til skip som fører malmen til oppreiingsanlegg på land. Det er for tidlig å seie akkurat kva verknadar denne teknologien får, men vi kan trygt seie at det er eit risikabelt foretak, både med omsyn til forureining av havmiljøet og øydelegging av livsmiljø som vi kjenner lite til, og der det er vanskelig å kartlegge verknadane av gruvedrifta.

I verdsmålestokk er det starta eit kappløp mellom statar og selskap om å sikre seg ressursane på havbotnen, og fleire land har i den samanhengen gjort krav på område som så langt har vore rekna som internasjonale.

For Noreg er dei juridiske forholda rundt slik mineralleiting og utvinning ikkje klarlagte. Minerallova gjeld bare ut i fjæresteinane, det er kontinentalsokkellova som regulerer rikdommar på havbotnen, og fastslår at desse tilhører staten. Lova seier at regjeringa kan gi selskap løyve til å undersøke og utnytte desse førekomstane, men noko nærmare regelverk for dette er enno ikkje utarbeidd.

Trass i manglande regelverk søkte allereie i 2010 Nordic Mining som første selskap om leiterett på havbotnen. Kor dei har søkt om å få leite kan vi ikkje fortelje, da Næringsdepartementet har hemmeligstempla søknaden. Seinare er det sett i gang eit stort forskingsprosjekt i samarbeid mellom NTNU og fleire gruve-, olje- og teknologiselskap.

Frå sprengt stein til salsvare

Maskineriet til knuseverket på AS Sydvaranger var i si tid noko av det største ein hadde sett i Noreg. Her er grovknusarakselen kome med båt i 1909 og skal monterast i knuseverket.
(Foto: A. Edvardsens fotosamling / Wikan: Nordens Klippe)

Etter at malmen er brote ut av fjellet må han gjennom prosessane partikkelreduksjon, sikting og separering. Med eit fellesnamn kallar vi dette for oppreiing eller oppredning. I prinsippet kan vi skilje mellom tørr og våt oppreiing. Kva metodar ein vel eller har tilgang til kan vere avgjørande både for i kva grad ein får skilt ut dei ønskte minerala, for kvaliteten på hovudprodukt og eventuelle biprodukt og for miljøskadelige effektar av prosessen og avgangen.

Det grove materialet av malm eller bergart som blir sprengt ut av berget må i regelen gjennom fleire omgangar av knusing, maling og eventuelt mikronisering før han har kome ned på ein slik partikkelstorleik at vi kan skilje ut korna av det mineralet vi vil ta vare på.

Det finst ei rekke forskjellige konstruksjonar av knusarar og møller, som kjeftknusar, hammarknusar, konknusar og valseknusar/valsemøller, kulemøller m.fl. Ofte brukast det forskjellige konstruksjonar for grov- og finknusing. Kva konstruksjonar ein vel er bl.a. avhengig av hardheita i materialet, og korleis malmen er oppbygd.

Ved kvar knuseprosess får vi både fint og grovare materiale. Ofte er det da bra å sikte for å skilje ut mineralkorn etter storleik og eventuelt kornform, og føre dei forskjellige storleikane til rett trinn i den vidare prosessen. Sikting kan altså komme inn på fleire trinn i prosessen og kan gjørast både tørt og vått.

Separering

Når steinen er tilstrekkelig knust og oppmala, startar oppkonsentreringa, der vi skil mineral frå kvarandre basert på minerala sine spesielle eigenskapar som utsjånad, eigenvekt, magnetisme, overflateeigenskapar og elektrostatiske eigenskapar.

Den eldste separeringsmetoden blei kalla skeiding, der steinen blei sortert manuelt etter at han var knust med slegge. Denne sorteringa var svært arbeidskrevjande. Ofte var det kvinner og barn som blei sett til å sortere ut stein med f.eks. kopparmalm frå gråberget, før steinen med mye malm blei sendt til smelteverket. Dette fungerte når malmen var rik, men også da blei det stort svinn. Mye gråberg blei med i smelta, og mye malm gikk tapt som avgang. Ei vidareutvikling av skeidinga er optisk sortering, der ein brukar sensorar for å skilje partiklane på grunnlag av optiske eigenskapar.

Skeiding blei seinare supplert med vasking av malm for å skilje ut lettare og tyngre mineral. Det er brukt to hovudmetodar for vasking: Ved jigging blir ein vasstraum pressa gjennom ein masse av knuste mineral, slik at dei tyngste legg seg i botn og dei lettaste på toppen. Ved herdvasking har ein eit vaskebord der suspendert grovmalt masse møter ein tversgåande vasstraum som tar med seg dei lettaste partiklane. Vasking var den første forma for tyngdekraftseparasjon, seinare er det utvikla fleire typar av tyngdekraftseparatorar, bl.a. basert på at tørr finmala masse blåsast ut i luft og den tyngste fell ned først.

For magnetiske materiale er kan ein bruke magnetseparasjon, anten for å skilje ut mineral ein vil ta vare på, som i jerngruver, eller som ein ønsker å fjerne, som ved oppreiing av nefelinsyenitt. [21]

I nokre tilfelle kan ein og nytte elektrostatisk separasjon, der ein skil materiale på grunnlag av forskjellen i leidningsevne.

Flotasjon

På byrjinga av 1900-talet blei det utvikla ein prosess for våtseparasjon med kjemikaliar. Denne blei kalla flotasjon og har sidan vore nesten einerådande som separasjonsprosess for mange mineral, særlig sulfidmalmar. Den flotasjonsmetoden som vanligvis brukast i oppreiing av metalliske mineral kallast skumflotasjon. Finmala malm blir ført inn i store tankar med vatn. Denne massen kallast da for slurry. Det blir tilsett visse kjemikaliar (surfaktantar), som trekkast til visse stoff slik at desse blir vassavstøytande (hydrofobe). Med tilføring av luftbobler vil desse stoffa flyte opp så dei kan skummast av, mens andre mineral fell til botn og kan fjernast. I gruveflotasjon er det som regel mineralkonsentratet som blir skumma av, men det hender og at ein brukar «omvendt flotasjon», der avgangen blir skumma av, mens mineralkonsentratet blir igjen. Gjennom å bruke ulike kjemikaliar i ulike steg kan ein separere fleire mineral ut av same malmen, såkalla selektiv flotasjon.

Det første flotasjonsanlegget blei tatt i bruk i Noreg i 1907, ved verka i Sulitjelma og på Konnerud. Etter kvart blei det vanlig i all utvinning av koppar, bly og sink. Denne metoden har gjort det mogleg å ta ut mineral av langt fattigare malmar enn det som var vanlig tidligare, f.eks. brukast dette på malm med koppar- eller nikkelinnhald ned til omlag 0,2 %. Etter kvart har det òg blitt vanlig med flotasjon ved ein del oppreiingsanlegg for industrimineral.

Det er tre hovudtypar av flotasjonskjemikaliar; skummarar, samlarar og regulerande substansar. [22] Det er stort forbruk av desse kjemikalia og svært varierande i kva grad dei blir gjenvunne, og i kva grad dei følgjer med konsentratet eller med avgangen.

Klif seier om flotasjonskjemikaliar:
"De regulerende substansene som er uorganiske er stort sett uproblematiske kjemikalier så lenge de ikke introduseres i miljøet med høye konsentrasjoner. Både syre og lut bufres lett i sjøvann og de negative virkningene vil kunne opptre helt lokalt ved utslippsrøret. Ved tilsats av sjøvann i avgangsledningen vil noe av buffringen skje allerede i utslippsrøret. Utslipp av organiske forbindelser som dekstrin vil kun influere på resipienten som en organisk belastning (oksygenforbruk).

Organiske flotasjonskjemikalier vil i stor grad skummes av med mineralpartiklene og følge dem, mens uorganiske kjemikalier følger avgangen. Det betyr at de organiske flotasjonskjemikaliene prinsipielt sett ikke skal komme ut i resipienten, men fordi det ofte er slik at flotasjonskjemikalier tilsettes i overskudd vil noe komme ut med avgangen. Der det benyttes omvendt flotasjon, vil skummet utgjøre avgangen, og flotasjonskjemikaliene vil følge denne (slik at kun overskuddskjemikalier følger produktet)." [23]

I 1990 kom NIVA med rapporten Flotasjonskjemikaliers virkning på resipienter, der dei hadde undersøkt kva slags og kor mye kjemikaliar dei ti flotasjonsverka som da var i drift i Noreg brukte i 1988. Desse verka var ved bedriftene Titania, Franzefoss Bruk Lillesand, Folldal verk Hjerkinn, Grong Gruber, Bleikvassli Gruber, Sulitjelma Bergverk, Nikkel og Olivin i Ballangen, Skaland Grafittverk, Bidjovagge Gruber og Sydvaranger. Åtte av desse er seinare nedlagde. Sydvaranger har blitt starta opp og lagt ned igjen, men brukte i siste driftsperiode ikkje flotasjon. For nokre av dei er det aktuelt å starte opp igjen, og planane tyder på at dei da vil bruke flotasjon igjen.

Rapporten inneheld ei oversikt over heile 42 forskjellige flotasjonskjemikaliar med handelsnamn, kjemisk samansetning og samla forbruk. Det samla forbruket var da over 15 000 tonn, av dette var vel halvparten svovelsyre. Der er også oversikt over kva kjemikaliar som har forskjellige funksjonar i prosessen og kva verknad desse er venta å ha for livet i vassdrag og sjø. Til eksempel hadde ein ved dei forholdsvis små gruvene i Biedjovággi i 1988 eit forbruk på omlag 10 tonn Flotanol H54, 85 tonn brent kalk, 15 tonn natriumamylxantat, 3 tonn Aerophine 3418 A og 30 tonn kalsinert soda.

Det suverent største forbruket sto Titania for, med bl.a. over 8 000 tonn svovelsyre. Det var da bare Sydvaranger som brukte det svært giftige stoffet Lilaflot, med forbruk på 25 tonn.

Det er gjort ein del forsking og forsøk på å bytte ut flotasjonskjemikaliar med andre som er mindre skadelige.

For petroleumsnæringa gjeld det reglar om inndeling av kjemikaliar, og miljøstyresmaktene har pålagt utfasing av kjemikaliar som er merka i dei høgaste fareklassane. Men tilsvarande reglar gjeld ikkje for mineralnæringa, og derfor blir det stadig gitt nye utsleppsløyve også av flotasjonskjemikaliar og andre kjemikaliar i desse fareklassane.

Smelteverk og elektrolyse

Smeltehytta til Sulitjelma gruver i Fagerli ca. 1900.
(Foto: Sulitjelma gruvemuseums fotosamling)

For metallmalmar går konsentratet etter flotasjon eller anna separasjon vidare til smelteverk, som skil ut metallet. Mens det tidligare ofte var smeltehytter i tilknyting til gruvene, har det i seinare tid vore vanligare at smelting av malm for utskiljing av reint metall skjer i store smelteverk, ofte i eit anna land enn der malmen blir tatt ut. I Noreg har ein etter krigen på eine sida ofte sendt malm til andre land for smelting (jernmalm til Tyskland, kopparmalm til Finland og Spania osv.), mens Noreg på andre sida har hatt smelteverk for malm som vi ikkje eller i liten grad har utvunne her i landet, som aluminium, nikkel og sink. Konsentratet blir ofte seld på ein open marknad, slik at ein ved planlegging av gruva ikkje veit kor det vil bli smelta.

Konsentratet etter flotasjon eller magnetseparasjon består som regel av eit eller få mineral, der det ønskte metallet inngår i kjemisk samband med eitt eller fleire andre stoff, f.eks. kopparkis (CuFeS₂) eller magnetitt (Fe₃O₄). For dei fleste mineral må utskiljinga av metallet skje gjennom oppvarming til høg temperatur under tilføring av kol, oksygen og/eller andre stoff. For fleire metall må det til ein prosess i fleire trinn. Ofte er ikkje dette nok til å få eit heilt reint metall, og for f.eks. koppar brukar ein i tillegg elektrolyse for å få skilt ut andre stoff frå kopparet. Også for andre metall, som sink og aluminium brukar ein elektrolyse i framstillingsprosessen, noko som krev stor tilgang på elektrisk energi. Den metallurgiske industrien har ofte levert råvarer som støypte barrar, kokillar e.l., men kan og ofte levere halvfabrikata som stenger, valsa plater osv.

Når utgangspunktet for denne boka er å vurdere miljøverknadane av mineralnæringa, må vi ta med heile prosessen fram til og med jernverk, kopparverk og anna metallurgisk industri.

Smelteverka er ofte ei stor forureiningskjelde, bl.a. fordi mye svovel blir skild ut i produksjonen, bl.a. som svoveldioksid. Dette fører til avsviing av vegetasjon lokalt, og til danning av sur nedbør som forgiftar over større område. Aluminiumssmelteverk har hatt tilsvarande stort utslepp av fluor, som har svært øydeleggande verknad på vegetasjonen.

Reaksjonar på forureining frå smelteverk er i Noreg kjent heilt frå 1723. To gardar i Selbu slapp da auke av landskylda på grunn av skade frå den svovelrike røyken frå smeltehytta til Selbu kobberverk. Nokre år seinare måtte verket betale erstatning til desse brukarane «for deres tagne skade paa Ager og Eng».[24] Seinare har det vore kjent skadar av forureining frå ei rekke smelteverk, bl.a. på Røros, i Sulitjelma og Kåfjord i Troms. [25]

Deponi og dumping

Ved så godt som all gruvedrift blir det tatt ut av berget mye meir enn dei minerala vi er ute etter. Bergartane, minerala eller grunnstoffa blir skilde frå kvarandre på forskjellige nivå og gjennom prosessen får vi forskjellige former for overskotsmasse:
a) Gråberg – det som kan fjernast utan vidare knusing enn den som skjer ved sprenginga av berget.
b) Gruveavgang – det som skiljast frå etter knusing, gjennom prosessar som flotasjon, tyngdekraft- eller magnetseparasjon.
c) Slagg – det som skiljast frå gjennom smelteprosess eller elektrolyse. Deponering eller dumping av slikt materiale er i dag eit av dei største miljøproblema i samband med gruvedrift. Dette kapitlet tar opp korleis dette har blitt behandla til no og blir behandla i planar for nye gruver i Noreg.

Gråberg

Gråberg er ikkje bare grått berg. Det inneheld både spennande og verdfulle mineral og mineral som kan reagere i luft og vatn og gi giftig avrenning. Bildet er frå eit av gråbergdeponia etter Bidjovagge Gruber.
(Foto: SL)

For å få tilgang på malm eller nyttbare mineral må ein oftast først fjerne ein del gråberg. Driftsmetoden vil vere avgjørande for kor mye gråberg ein må ta ut. Mens dagbrot gjerne gir like mye eller opptil fleire gongar meir gråberg enn malm, vil ein ved underjordsgruver oftast ta ut halvparten så mye gråberg som malm, eller enno mindre. Gråberget blir ikkje prosessert, men oftast lagt direkte i deponi, gjerne like ved gruvene. Store delar av massen er grov stein, slik at dette normalt vil ligge i ro og ikkje spreie seg. Det er rekna som vanlig stein eller «inert masse» og ein har derfor tenkt at det ikkje treng særskilte tiltak. Sidan slike deponi ikkje er tildekka og ofte lett tilgjengelig, har ein etter kvart kunna ta ut masse f.eks. til bygge- og anleggsarbeid.

Spørsmålet er likevel om denne lagringa alltid er så trygg. At noko er karakterisert som gråberg er ikkje ei geologisk, men ei økonomisk vurdering. Gråberg kan ha svært forskjellig samansetning og kan bl.a. innehalde radioaktive stoff og sulfid som blir oppløyste når det blir liggande ope for påverknad av luft og vatn. Slik kan det bli skilt ut stoff som er kjemiske sambindingar av tungmetall og som kan bli ført ut i myrer og vassdrag.

Deponi for gruveavgang

Etter at gråberget er fjerna går malmen til knusing og vidare separasjon, der det blir skilt ut eit konsentrat som inneheld dei verdfulle stoffa. Ved kopparutvinning går omlag 97 % bort som avgang, ved utvinning av gull eller uran kan prosenten vere meir enn 99,999. Avgangen er gjerne svært finmala og ofte blanda med kjemikaliar som er brukt i flotasjonsprosessen eller er tilsette for å få bestemte eigenskapar i avgangen.

Kor blir det så av alle overskotsmassane? Det aller meste blir deponert i naturen, på tørt land eller under vatn. Vi skal sjå på nokre metodar som alle i større eller mindre grad er brukt i Noreg og som alle blir vurdert for framtidige gruveanlegg, og kva fordelar og ulemper som kan vere med dei forskjellige deponiformene.

Landdeponi

Titania slepp ut avgang i landdeponiet.
(Foto: Eirin Hivand Haneberg)

Gjennom tidene er enorme mengder med avgang frå oppreiingsverk lagra i haugar og dammar nær gruvene. Tidligare la ein ofte gruveavgang rett i terrenget. Særlig frå deponi etter kisgruver har det blitt avrenning av surt vatn med tungmetall, som koppar, bly, sink og kadmium. Oppmala kismalm vil innehalde ein viss del av metallsulfid. Desse er normalt ikkje løyselige i vatn, dersom det ikkje kjem luft til. Men om dei kjem i kontakt med vatn og luft samtidig, vil det skje ein oksidasjon som gjør at dei blir omdanna til sulfat, som er vassløyselig. Forureining frå slike gruver kan halde fram lenge etter at gruvedrifta er nedlagt.

Det er mange eksempel på skadar av denne avrenninga. I Trøndelag førte gruveanlegga ved Kjøli og Killingdal til at elva Gaula blei fisketom i ei strekning på 25 km. På liknande vis blei Orkla forureina av avrenning frå Løkken gruver, Glomma av Røros koppargruver, og Sulitjelmavassdraget av gruvene i Sulitjelma. [26]

Gjennom tidene er det gjort ein del tiltak for å hindre avrenning. Eit eksempel er Løkken gruver, ei av dei som gjennom tidene har ført til aller mest forureining. Allereie på 1920-talet blei det bygd eit reinskeanlegg for utsleppa. Men da produksjonen blei større enn kapasiteten på reinskeanlegget, blei alt gruvevatnet ført i ei rørleidning ned til fjorden, der tungmetalla blei tatt ut av vatnet ved hjelp av H2S-gass frå smelteverket i Thamshavn. Seinare slutta ein med det, og dei siste 20 åra gruva var i drift gikk vatnet ubehandla ut i fjorden. Her ser vi at det ikkje er nok å ha ein tilgjengelig teknologi, denne blir ikkje brukt utan at det lønner seg eller bedrifta får klare pålegg. [27]

På 1970-talet blei det gjort ein del tiltak for å avgrense avrenning frå nedlagte gruver. Avgangsmassar blei dekka med jord, men det var ofte ikkje nok til å hindre avrenning. Ved Kjøli og Killingdal gruver i Sør-Trøndelag blei alle avgangsmassar samla i eitt deponi, og dette blei dekka med ein membran, som igjen blei dekka med morenemassar. Ved Røstvangen gruver i Tynset måtte ein også legge membran under massane. Da først stoppa all avrenning. Det er gjort forskjellige tiltak ved gruvene i Røros, Sulitjelma, Folldal og Skorovatn, med svært vekslande resultat.

Når avgangsmassane for eit landdeponi blir svært store, er det nødvendig å bygge demningar for å halde desse på plass. Det største landdeponiet som er bygd i Noreg, er ved Titania i Sokndal i Rogaland, med fleire demningar med høgde på opp til over 100 meter. Titania har det einaste større landdeponiet som er i drift i Noreg i 2015. Det har vore store problem med at vinden fører tørr avgangsmasse ut over terrenget rundt deponiet, dette har ein forsøkt å hindre gjennom sprøyting av vatn ut over deponiet.

Kunstige dammar

Hjerkinndammen ser ikkje så ille ut i dag, men denne innsjøen er kunstig bygd opp på ei myr, og under vassflata er det millionar av tonn med avgang frå Tverrfjellet gruver.
(Foto: Basia Głowacka )

Frå 1960-talet byrja ein å bygge dammar for å deponere avgang under vatn. Dette blei gjort for å redusere oksidering og utlekking av giftige metall til vassdraga. Anlegget til Folldal Verk på Tverrfjellet på Hjerkinn var det første deponiet av denne typen, seinare er dette også brukt bl.a. ved Løkken Verk. [28]

Det er ingen gruver som er i drift i Noreg idag som brukar deponering under vatn i kunstige dammar, og det er heller ikkje søkt om slik deponering for planlagde gruver.

Ferskvassdeponi

I Sulitjelma blei avgangen først lagt i fjæra utafor oppreiingsverket, for deretter å bli fylt ut i Langvatnet.
(Foto: SL)

Ved ei rekke gruver har avgang blitt dumpa i elver og innsjøar. Mens ein i starten ofte bare slapp ut avgangen i strandsona, blei det seinare vanligare å legge ei leidning ut i vatnet og forankre denne eit stykke over botn. Slik dumping har vore gjort bl.a. ved Bjørkåsen gruver i Ballangen, i Sulitjelma (heilt fram til nedlegginga i 1991), Grong gruver i Røyrvik, Bleikvassli i Korgen, Sauda grubekompani, Søve gruver i Telemark, Vigsnes Kobberverk i Karmøy og Knaben gruver i Kvinesdal.

Ved deponering i innsjøar har det både vore mye problem med spreiing av partiklar i vassmassane og med utlekking av tungmetall og sulfat.

Ingen av gruvene med ferskvassdeponi er i drift i dag, men Nye Sulitjelma Gruver ønskjer å halde fram med dumping i Langvatnet dersom dei får starte opp drift igjen. [29]

Sjødeponi alias sjødumping

På Ballangsleira er det deponert store mengder avgang frå Bjørkåsen gruver og frå Nikkel & Olivin.
(Foto: SL)

«Sjødeponi er en forutsetning for videreføring av og etablering av ny gruveindustri i Nord‐Norge.» Dette blir hevda i rapporten Industriell verdiskaping basert på geologiske forekomster i Nordområdene – GeoNor, som i 2010 blei utarbeidd i samarbeid mellom forskingsinstitusjonane Sintef, NGU, NTNU og Norut. Også frå representantar for bergindustrien og mange politikarar kan ein høre det same. Dette er i dag det spørsmålet som er aller mest omstridt i mineralpolitikken her i landet. Striden omfattar også om ein skal kalle fenomenet «sjødeponi» eller «sjødumping».

Norsk Bergindustri protesterer stadig mot bruken av ordet «sjødumping», og meiner det er rett å bruke «sjødeponi», mens motstandarane seier eit deponi er ein midlertidig lagringsplass, der det er mogleg å hente tilbake det ein har lagra, men det er det ikkje i eit «sjødeponi».

Det er vanskelig å finne pålitelig informasjon om i kva grad det i tidligare tider er dumpa gruveavfall i sjøen, både i Noreg og i andre land. Tidligare var det vanlig å dumpe gruveavfall i strandsona, anten på stranda eller rett i sjøen frå land. Frå 1960-talet blei det vanlig å sende massen lengre ut, så dumpinga blei mindre synleg enn før. Dumping på grunt vatn blei likevel praktisert nokre stadar opp til 1990-talet.

Det er vanskelig å få full oversikt over kor mange land som har praktisert deponering av gruveavfall i sjø, men lista omfattar i alle fall England, Frankrike, Spania, Hellas, Grønland, Kanada, USA, Peru, Filippinene, Chile, Tyrkia, Indonesia, Papua New Guinea og Noreg. Det er bare dei fem siste som driv aktiv sjødumping i dag, og pr. 2015 har Noreg 6 av dei 12 aktive sjødeponia i verda. 5 av desse er i Nord-Noreg. Noreg synest å vere det einaste landet som har gitt løyve til oppretting av nye deponi, og mens andre land arbeider for å avvikle sjødeponia, er Noreg i lag med Chile dei einaste landa der sjødeponi er regjeringa sin erklærte hovudmetode for behandling av gruveavfall, og der regjeringane arbeider aktivt for å få internasjonal aksept for dette. Det ligg no føre planar om å bruke sjødumping frå fleire gruver i Chile og Grønland, men det er ikkje klart om gruveselskapa her vil få godkjenning for dette. I fleire andre land har planar om sjødumping blitt stoppa som følgje av motstand.

Noreg er det einaste landet som dumpar på grunnare vatn enn 400 m. All dumping til sjø i Noreg har skjedd på grunnare vatn enn 150 meter, med unnatak av Titania har dei vore på grunnare vatn enn 100 m.

Det er i Noreg registrert dumping på 23 stadar, men dette er nok inga fullstendig oversikt. Som Miljødirektoratet skriv om bly/sink-gruva på Tråk i Bamble, som blei nedlagt i 1908: «Avgang er trolig deponert i Frierfjorden.»[30] Det er gjort lite dokumentasjon av miljøeffektar. Best dokumentert er trulig utsleppa frå Titania, men desse er da også sterkt omstridde. [31]

Her er nokre eksempel på tidligare sjødumping i Noreg:
– Folldal Verk til Repparfjorden (1972–78)
– Titania til Jøssingfjorden (1960–84) og Dyngadjupet (1984–94)
– Bjørkåsen gruver (1916–64) / Nikkel og olivin (1988–2002) til Ballangen
– Rødsand gruber til Sunndalsfjorden (ca 1910–83)
– Hokstad kisgruber på Ytterøy i Nord Trøndelag (1861–1912)
– Sydvaranger (1910–97, 2009–15) inntil 4 000 000 tonn pr. år i Langfjorden og Bøkfjorden, søkte om dobling før dei gikk konkurs og produksjonen stoppa i november 2015.

Ved utgangen av 2015 er det i alt fem gruver som dumpar avfall i sjø:
– Rana Gruver (frå 1960-talet) 2 000 000 tonn pr. år i Ranfjorden
– Hustadmarmor (frå 1982) Omlag 500 000 tonn pr. år i Frænfjorden
– Sibelco, Stjernøya (frå 1961) Vel 200 000 tonn pr. år i Stjernsundet, Altafjorden
– The Quartz Corp. 30–40 000 tonn pr. år i Tysfjorden
– Skaland grafittverk, Senja. Løyve til 40 000 tonn pr. år i Bergsfjorden, i praksis ca. 23 000 tonn.

I løpet av 2015 har norske styresmakter gitt løyve til at Nordic Mining får sleppe ut inntil 6 mill. tonn pr. år i Førdefjorden og Nussir 2 mill. tonn pr. år i Repparfjorden. Om desse gruvene kjem i gang med sjødeponi, vil det nok ikkje gå lenge før det kjem fleire søknadar, både frå eksisterande gruver og frå nye gruveprosjekt.

Miljøproblem med deponi i sjø og ferskvatn

Utslepp frå AS Sydvaranger til Bøkfjorden.
(Foto: Bente Bjercke)

Dumping av gruveavfall i sjø kan føre til ei rekke miljøproblem, og kor alvorlige desse er avheng både av mengda med stoff, samansetninga av dette, plasseringa av deponiet og måten det blir sloppe ut på. Vi kan grovt dele problema i fem kategoriar:

1) Store massar på botn
All sjødumping, anten det er grov- eller finmala avgang, vil drepe dyreliv og eventuelt planteliv på botnen i dumpingsområdet. Det vil dermed heller ikkje vere grunnlag for fisk og for fiske verken i sjølve dumpeområdet eller i tilgrensande område som også vil få eit lag av gruvemasse på botn. Kor langt massen vil spreie seg er både avhengig av i kva grad flokkuleringsmidla vil få avgangen å legge seg i ro og av straumforholda i deponiområdet. Særlig skadelig for fiskebestandane vil det vere dersom utsleppa skjer på eller nær gyteplassar, slik det no er planlagt både i Repparfjorden og Førdefjorden.

Ved dumping av store mengder avgang, vil topografien på botn bli så mye endra at det kan endre straumforholda. I alle fall i eitt tilfelle, Langfjorden i Sør-Varanger, har ein fjord blitt fylt så mye opp at både skipsfart og vassgjennomstrøyming har blitt hindra.[32]

2) Svevestøv og nanopartiklar
Dersom det blir dumpa finmala masse, vil denne kunne spreie seg i vassmassane som svevestøv, og slik ramme fisk og anna dyreliv i havet. I Noreg har NIVA forska på kor mye svevestøv som kan vere i vatnet utan at fisk og andre levande organismar tar skade. Denne forskinga er brukt av Miljødirektoratet til å sette ein grenseverdi på 50 mg fast stoff pr. liter vatn.[33] Forskarar frå bl.a. NMBU og Havforskningsinstituttet har seinare uttalt seg svært kritisk om denne forskinga og måten resultata har blitt tolka på.[34] [35]

Ein del av den finmala massen vil bestå av nanopartiklar. Desse kan vere spesielt skadelige, da dei vil kunne trenge inn i levande organismar og inn gjennom celleveggane. Forskinga på verknadane av slike partiklar har ikkje halde på så lenge og det manglar enno mye på å forstå desse prosessane fullt ut.

3) Flotasjons- og flokkuleringsmiddel
Når avgangen blir sloppe ut i vatn, vil han innehalde større eller mindre mengder med kjemikaliar, i første rekke flotasjons- og flokkuleringsmiddel. Det er mange forskjellige flotasjonskjemikaliar i bruk og verknadane er også svært forskjellige. Nokre er svært skadelige for livet i vatn. I mange tilfelle bind det meste av flotasjonskjemikaliane seg til konsentratet og følgjer med dette. Noko følgjer likevel med avgangen, og kan gjøre stor skade. Andre flotasjonskjemikaliar gjør mindre skade i naturen, men dei kan gjøre at avgangen blir ubrukelig til f.eks. bygningsmaterialar utan at dei blir reinska bort.

Avgangen kjem oftast ut av separasjonsprosessen (f.eks. magnetseparator eller flotasjon) som finmala stoff i store mengder ferskvatn. I ein fortjukkar blir det så tilsett kjemikaliar for å konsentrere den finmala avgangen og skilje ut relativt reint vatn, som da kan resirkulerast i prosessen. Desse kjemikaliane gjør at avgangen i større grad klumpar seg saman og legg seg til ro på botnen der han blir sloppe ut. Kva stoff som blir brukt kan variere noko med separasjonsprosessen og samansetninga av minerala i avgangen.

Sidan flokkuleringsmiddel skal få avgangen å legge seg i ro, må dei nødvendigvis følgje avgangen. Det har frå mange kantar vore stilt spørsmål både ved giftverknadane av desse stoffa på dyrelivet i sjøen og i kva grad avgangen legg seg til ro. Flokkuleringsmidla kan nok virke bra på dei fleste partiklane, men det er usikkert i kva grad dei får med seg det mest finmala.

4) Utløysing av giftige stoff
Frå deponi som inneheld skadelige stoff som tungmetall og radioaktive stoff, vil desse etter kvart kunne bli løyst ut i vatnet, særlig når minerala blir utsett for oksygenrikt vatn. I kva grad dette skjer vil vere avhengig av straumforhold og tilgang på friskt vatn. I djupe fjordar med høge tersklar kan det vere så godt som oksygenfritt vatn (anoksisk miljø), og da vil det bli lite utløysing av metall. Andre fjordar, som Repparfjorden, har også oksygenrikt vatn på botn. [36] I sjøvatn vil også klorion i vatnet bidra til utløysinga.

Jo meir finmala avgangen er, jo større er den totale overflata i massen, og jo meir er han utsett for utløysing av forskjellige stoff frå minerala. Det har vore snakk om å dekke over deponi med inert masse etter at deponeringa er avslutta, men dette kan vere svært vanskelig å gjennomføre i praksis, og kan fort gjøre vondt verre. Det kan i tillegg vere langt fram dit, og mye vil kunne lekke ut før den tid.

5) Radioaktive stoff
Overalt i jordskorpa er det meir eller mindre innhald av radioaktive stoff, i første rekke uran og thorium. Nokre stadar er desse stoffa spesielt konsentrerte, og kan da avgi så mye stråling at det gir auka fare for kreft og andre sjukdomar. Dei radioaktive stoffa førekjem særlig mye i lag med nokre av dei minerala som er aktuelt å drive gruvedrift på, som koppar, gull, molybden, niob og sjeldne jordmetall. Ved fleire gruver er det målt svært høge konsentrasjonar av uran og thorium i avgangen etter flotasjon eller anna oppreiing, f.eks. ved Søve niobgruver[37] og Laksådal molybdengruver[38]. I 2007 tok Statens strålevern initiativ til ei kartlegging av radioaktivitet frå gruveavfall i Noreg.

Kor mye tiltak som er nødvendig vil variere. Nokre stader er det sett i verk byggestopp, som Lindvikkollen ved Kragerø. Andre stader er det nødvendig med meir drastiske tiltak, der avgangen må behandlast som spesialavfall og fraktast bort til trygge lagringsplassar. Frå 2011 har radioaktive stoff kome under forureiningslova. For å kunne få løyve til utslepp frå gruver, må det bli gjort spesielle undersøkingar av innhaldet av slike stoff, og i tillegg til utsleppsløyve frå Miljødirektoratet må det og bli gitt løyve frå Statens strålevern. [39] Strålevernet har enno ikkje gitt løyve til handtering av radioaktivt gruveavfall eller utslepp av radioaktive stoff frå gruver i drift etter forureiningsregelverket. I Nussir-saka ba Statens strålevern selskapet om ei konsekvensutgreiing før ein tar standpunkt til utsleppsløyve. Som kjent bl.a. frå Fukushima-katastrofa i Japan i 2011, er det like skadelig med radioaktive utslepp til sjø som til luft, og det kan derfor ikkje stillast mindre krav til sjødeponi enn til landdeponi på dette området.

Forsking på sjødeponi

Dei siste tiåra har det vore gjort lite forsking på gruveteknikk og avgangshandtering i Noreg. Begge dei siste regjeringane og Norsk Bergindustri ser sjødeponi som det einaste aktuelle alternativet, og dei satsar stort på å promotere dette og tilbakevise innvendingar. Det blir derfor gitt store summar til forsking på sjødeponi der fasiten er gitt på førehand, men lite pengar til forsking på tiltak som kan gjøre at det ikkje blir behov for slike deponi. Det er sett i gang fleire store prosjekt om sjødeponi, i stor grad er betalt med offentlige pengar, men styrt av dei bedriftene som sjølve har eller har planlagt sjødeponi. Forskingsinstitusjonane er i svært stor grad dei same som tidligare har engasjert seg til forsvar for sjødeponi.

I 2011 sette NIVA i lag med UIB i gang eit program med namnet IMPTAIL, «Improved Submarine Tailing Placements in Norwegian Fjords», finansiert halvt frå Norges forskningsråd, halvt frå bergindustrien. (Nordic Mining, Rana Gruber, Sydvaranger og Titania). Forskingsleiar Astri Kvassnes grunngir prosjektet slik: «Hvis myndighetene mener det er riktig med sjødeponi, kan vi med forskningsbasert kunnskap gjøre det bedre enn det ellers kunne gått. Vår oppgave er å synliggjøre konsekvensene av slike deponier.»

Programmet består av fire delprosjekt:
1. Undersøke tilstanden til to deponi som blei avslutta for mange år sidan: Titania og Bjørkåsen gruver / Nikkel og Olivin i Ballangen (Bálát).
2. Tilføre tang til deponi frå Rana Gruver og sjå om det kan tilbakeføre livsgrunnlaget raskare.
3. Studere effekten av kunstige rev ved Sydvaranger sitt utslepp til Bøkfjorden.
4. Finne ut korleis ein best kan legge eit deponi i ein fjord.

I 2014 fikk SINTEF finansiering til eit 5-årig prosjekt på sjødeponering, kalla NYKOS – Ny Kunnskap Om Sjødeponering. Dette vil koste 28 mill. kr., av det vil 80 % komme frå Forskningsrådet og 20 % frå dei deltakande bedriftene. Det er 5 av dei 6 bedriftene som hadde sjødeponi da (Sydvaranger Gruve, Sibelco Nordic, The Quartz Corporation, Omya Hustadmarmor, Rana Gruber) og begge dei som da hadde søkt om løyve (Nordic Mining, Nussir). I tillegg har Titania gått med, eit teikn på at dei ønsker å starte opp sjødeponering igjen.

Frå starten var det planlagt at partnarar i prosjektet skulle vere SINTEF, NTNU, IRIS (International Research Institute of Stavanger) UIT–Norges arktiske universitet, NGU, CEFAS (Centre for Environment, Fisheries and Aquaculture Sc – UK), NIOZ (Royal Netherlands Institute for Sea Research). Dette var ikkje bedriftene nøgde med, dei ville ha med favorittinstitusjonen sin, NIVA, og truga med å trekke seg om dei ikkje fikk vilja si. Da ga Forskningsrådet etter, og for å gi plass til NIVA reduserte dei rolla til IRIS og kasta det nederlandske instituttet ut, noko som førte til harde reaksjonar frå NIOZ på at «et respektert organ som Norges forskningsråd bruker sin autoritet til å ekskludere en partner fra et prosjekt etter at tildelingen har funnet sted».[40] Det førte igjen til at ein representant for Havforskningsinstituttet trakk seg som rådgivar for prosjektet.[41]

I tillegg til desse prosjekta har det rundt Universitetet i Tromsø i tida 2010–15 pågått eit prosjekt som har vore svært lite kjent. Det går under namnet EWMA – Environmental Waste Management, er finansiert av Forskningsrådet og oljeselskapet ENI og skulle forske på avfall frå petroleums- og mineralverksemd. Planen var å «fylle store hol i kunnskapen om noverande sjø-botn kontaminering, undersøke verknaden av boreslam og gruveavgang i fortida og skape forbetra spådommar om framtidige miljøverknadar knytta til forureinande utslepp.» Denne forskinga bygger tydeligvis på at bruk av sjødeponi skal halde fram, det ligg ikkje noko her om å finne alternativ lagring eller bruk av avgangen. EWMA arrangerte 10–12.11.2015 «dialogkonferanse» i Kirkenes. Denne var bygd på spesielt inviterte dialogpartnarar og med minimal informasjon på førehand.

Sjødumping og mattryggleik

I industrialismen sin barndom var det vanlig å tenke at havet var uendelig, at om ein bare fikk skiten ut i havet var ein kvitt han. Denne tankegangen har forlengst byrja å straffe seg, og ein har blitt klar over kor mye giftstoffa vi slepp ut i havet påverkar livet der, også det som vi nyttar til mat, som fisk, skaldyr, tang og pattedyr som sel og kval. Gift blir spreidd i verdshava med dei store havstraumane, så ingen krok av verda er fri for miljøgifter. Mange gifter hopar seg opp gjennom næringskjeda og arktiske område ser ut å vere ekstra hardt ramma.

Nokre fjordar og hamneområde har ekstra høg konsentrasjon av giftstoff, og Mattilsynet har gitt kosthaldsråd som åtvarar mot å spise sjømat frå bestemte område. Det er slåande at det i svært liten grad er åtvara mot mat frå dei fjordane som er forureina av gruveavfall. Ein rapport frå Nasjonalt institutt for ernærings- og sjømatforskning forklarar noko av årsaka til at dette ikkje kjem fram: «Kostholdsrådene i norske havner og fjorder er gitt som følge av forurensing av organiske miljøgifter og noen få tungmetaller, men det er ikke gitt spesifikke kostholdsråd i forhold til bergverkindustri. De kontaminanter som er vanligvis undersøkt i forbindelse med sjømattrygghet dekker ikke de spesifikke kjemikalier som blir brukt i bergverksindustrien.»[42]

På spørsmål til Mattilsynet får vi opplyst at den fjorden i Noreg som har mottatt mest gruveavgang, Bøkfjorden (Báhcaveaivuotna) i Sør-Varanger, ikkje er prioritert for kosthaldsundersøkingar.

Blant dei som mest har bekymra seg for kva gruveavgangen kan bety for mattryggleiken vår, og særlig for dei mest utsette, gravide og nyfødde, er jordmødrene. I 2014 vedtok Jordmorforeninga i Finnmark: «Årsmøtet for Jordmorforeningen i Finnmark fylke vil uttrykke vår bekymring for at det nå legges til rette for tømming av gruveslam i Repparfjorden. ... I dag er det tungmetaller og miljøgifter i morsmelk og nyfødte barn. ... Samtidig ser man stadig flere barn med nedsatt læringsevne, autisme, nedsatt immunsystem, ADHD osv ... som også kobles til problematikken med med at havet forurenses. ... Vi ønsker ren morsmelk, rent hav og mer kunnskap for fremme av en mest mulig giftfri næringskjede.»

Motstridande forsvar for sjødeponi

Blant dei som forsvarar bruk av sjødeponi kan vi skilje mellom to innbyrdes motstridande argument. Den offisielle argumentasjonen er at deponiet ikkje vil ha vidare skadeverknadar på livet i sjøen. Fjordane vil slett ikkje bli øydelagde, men framleis kunne vere fiskefjordar og til og med nasjonale laksefjordar.

Tilbakefylling i gruver

Tilbakefylling av gråberg og avgangsmasse til gruver har vore brukt både som metode til å bli kvitt masse, men også som eit nyttig tiltak i drift av gruva. Tilbakefylling i underjordsgruver kan hindre at gruva fell saman, eller kan vere ledd i ei utdriving der ein startar nedafrå og bryt seg oppover i ein malmgang, mens ein gradvis bygger opp med avgangsmasse. Tilbakefylling vil kunne bidra til å redusere terrenginngrep, og samtidig å hindre utlekking og forureining frå deponi.

Når stein blir sprengt ut, tar han mye meir plass enn når han er i fast fjell. Det er likevel mogleg å fylle tilbake i gruvene omlag halvparten av det som er tatt ut. Kvifor skjer det da så sjeldan? For gruveselskapa kan det vere billigare å bare sleppe ut i sjøen. Men også store landdeponi blir brukt i staden for tilbakefylling. Kvifor? Mange gruver er basert på svært store dagbrot, der heile gruva er eit eller to store hol i bakken. Desse kan vanskelig fyllast opp før utvinninga er avslutta, og både gruveselskapa og Direktoratet for mineralforvaltning er gjerne uvillige til å starte ei oppfylling før all tilgjengelig malm er tatt ut. (Eks. Titania, Sydvaranger). Ei tilbakefylling her må bygge på at ein først tømmer eit dagbrot, for så å fylle dette opp mens ein tar ut av eit anna. Dette er delvis gjort i Biedjovággi.[45] Men seinare har ein her funne at det er meir malm under dei gamle dagbrota, og det har vore vurdert å ta opp avgangsmassen i dagbrotet for å komme til denne malmen.

I seinare år har det kome reglar og retningslinjer som tilseier auka bruk av tilbakefylling. I følgje avfallsforskrifta skal gruver lage avfallsplan for å oppnå redusert avfallsmengd. Dette er likevel veikare enn det som står i mineralavfallsdirektivet, som avfallsforskrifta skal bygge på. Mens direktivet set tilbakefylling opp som eit ønskelig mål, seier forskrifta bare at tilbakefylling kan tillatast under visse vilkår.[46]

I mineralstrategien blir det sagt: «Tilbakefylling der dette er mulig ut fra tekniske, økonomiske og geologiske forhold kan være en god løsning. Samtidig bør tilbakefylling unngås der det fortsatt er betydelige ressurser som ikke er utvunnet. Tilbakefylling skal utredes som et supplement til andre deponeringsløsninger, både på land og i sjø. Om tilbake­fylling er et egnet tiltak, må vurderes konkret i hvert tilfelle. Dette må skje ut fra en helhetsvurdering hvor man blant annet hensyntar resterende ressurser, kostnader bedriften påføres og ulemper for miljøet ved ikke å tilbakefylle.»

Det er altså ikkje noko påbod om anna enn å utgreie alternativet, men med dette er det juridisk dekning for styresmaktene kan krevje tilbakefylling som vilkår for å godta ein reguleringsplan eller for å gi driftskonsesjon. Så langt er dette gjort i svært liten grad.

Slagg

Mur av slagg frå kopparverket, Kåfjord i Alta.
(Foto: Anne-Karin Daniloff)

Smelteverk, som produserer metall eller metallegeringar frå mineral eller konsentrat hører ikkje til sjølve gruveverksemda, men mange stadar har dei vore nært knytta til gruvene, og da bidratt sterkt til forureininga. I første rekke gjaldt det kopparverk og jernverk, men også sølvverk, nikkelverk m.m. Desse ga gjerne stor forureining til både luft og sjø, og f.eks. er avgangen frå Norsk Jernverk og Norsk Koksverk til Ranfjorden noko av dei giftigaste sjødeponia vi har.

Vi har i dag ikkje lenger i Noreg anlegg med integrert produksjon frå bergbryting til metall. Derimot har vi omlag 15 smelteverk som i stor grad er basert på importert malm og lokalisert i Noreg i første rekke på grunn av god tilgang på billig elektrisk kraft. Vi har no smelteverk som produserer bl.a. aluminium, sink, ferrosilisium, manganlegeringar, silisiumkarbid og kalsiumkarbid. Smelteverka er kjent som store produsentar av forureining til luft i form av bl.a. svoveldioksid, fluor, karbondioksid og karbonoksid. I tillegg har dei produsert store mengder med slagg. Liksom gråberg og gruveavgang har dette gjerne hamna rett i terrenget, og rundt gamle smelteverk kan vi finne typiske slaggklumpar som har blitt støypt i avrenninga frå smelteomnane. I ein del tilfelle har slagget blitt brukt til bygningsmateriale og til fyllmateriale (vegar, jernbane m.m.) Ofte har det og hamna i sjøen, og i fleire tilfelle har det ført til forgifting av fjordar, som ved Odda/Tyssedal.

Og etterpå?

Forskningsselskapet SINTEF har gjort forsøk på å lage keramisk materiale av avgangen. frå Skaland. Men det har blitt med forsøket, ein har ikkje sett igang nokon produksjon.
(Foto: SL)

Forteljinga over er eit eksempel på at gruver ikkje alltid treng å føre til særlige varige skadar på terrenget og livet omkring. I dette tilfellet var det visse føresetnadar som ikkje så ofte er til stades. For det første var det heile tida underjordsdrift. For det andre blei ein stor del av uttaket utnytta. For det tredje inneheldt ikkje uttaket vidare giftige eller skadelige mineral. For det fjerde var det ingen flotasjonsprosess eller smelteverk nær gruva. Og for det femte var denne gruva i eit område med jordsmonn og klima for god gjenvekst. No er det ganske sjeldan at alle desse vilkåra er oppfylte, og vidare i dette kapitlet skal vi sjå meir på kva som kan skje når vilkåra ikkje er like gode.

Alle gruver tar ein gong slutt. Anten fordi ein har tatt ut alle utvinnbare ressursar, fordi det ikkje er lønsamt å ta ut meir eller fordi drifta har stansa som følgje av konkurs, katastrofe eller offentlig pålegg. Slutten kan vere planlagt eller han kan komme brått. Kva så etterpå? Med hundrevis av nedlagte gruver i Noreg og tusenvis rundt i verda, er det svært store variasjonar. I mange tilfelle er gruveselskapa som dreiv gruvene ute av bildet straks gruva er nedlagt. I beste fall har dei etterlate seg litt pengar til oppryddinga, men det er gjerne styresmaktene som sit igjen med hovudansvaret for den nedlagte gruva.

Første spørsmålet er da kva vi ønsker med dei gamle gruvene. Der kan vi grovt skilje mellom fire alternativ som alle kan vere gode til sitt bruk:
1. halde gruvene tilgjengelige for ny drift
2. bruke dei til anna verksemd
3. bevare dei som kulturminne
4. restaurere området og så godt som råd føre det tilbake til naturen.
Kva som blir vald er både avhengig av kor mye malm som er igjen som er aktuelt å utvinne, kva idear og ønsker som gruveselskap, styresmakter og lokalsamfunn har, kva dei klarer å finansiere og kva styresmaktene pålegg den som kan påleggast å gjøre noko.
Svært ofte ender det derimot med eit dårligare alternativ:
5. Gruveområdet er dårlig rydda og sikra og ofte ei kjelde til forureining. Gamle bygningar forfell og ingen tar ansvar for noko.

Når er etterpå?

Det første spørsmålet som melder seg er: Når er det slutt – og når er etterpå? Mange gruver har vore nedlagde for så etter kortare eller lengre tid å bli starta opp igjen – eller forsøkt starta. Når drifta stoppar er det ofte vanskelig å seie når og om ho kan komme i gang igjen. Ofte blir drifta stansa på grunn av låge prisar på minerala eller finansielle problem i gruveselskapet. Når ein veit at det framleis er mye malm å ta ut og at prisane før eller seinare vil stige igjen, er det gode grunnar til å halde anlegget ved like, så ein kan starte opp igjen utan å investere frå botn av. Det har da vore vanlig at gruveselskapet søker Bergmesteren / Direktoratet for Mineralforvaltning om driftskvile. Da blir krav om opprydding utsett, mot at anlegga blir halde vedlike. For eksempel hadde Bidjovagge Gruber driftskvile i eit tiår frå 1975, og det var vedlikehaldsarbeidarar tilsette heile tida. Så blei drifta starta opp igjen. For mange andre gruver har driftskvile bare vore eit steg på vegen til full nedlegging, når det ikkje har vore utsikter til lønsam drift.

På andre sida har gruver som er rekna å vere ettertrykkelig nedlagt, likevel oppstått igjen. Men da har det ofte vore svært tungt å komme i gang igjen, fordi det kan vere gjort oppryddingstiltak som verkar som hinder for vidare drift, eller fordi ein ikkje har halde gruver og utstyr vedlike og ofte seld unna utstyr som kunne vore tatt i bruk igjen. Om f.eks. AS Sydvaranger hadde fått driftskvile i 1996, hadde ein kunne starta opp i 2008 med langt mindre investeringar og trulig langt betre resultat.

Kva kan eit hol brukast til?

På Hundholmen i Tysfjord har den gamle feltspatgruva blitt ei trygg småbåthamn.
(Foto: SL)

Gamle dagbrot kan brukast til å fylle borekaks frå oljeboring. Det er gjort på Ulveryggen i Kvalsund, og resultatet er alt anna enn vellukka, med stor avrenning til vassdrag og sjø.
(Foto: SL)

Rundt om i verda finst det masse gode og dårlige eksempel på bruk av både underjordiske gruver og dagbrot etter at gruvedrifta er lagt ned. Blant eksempla kan vi nemne konsert- og teaterhallar, filmopptak, geopark, botanisk hage, lokale for større måltid og arrangement, kyrkje, nattklubb, dykkesenter, golfbane, underjordisk sykkelsti, fotballbane, motorracingbane, klatreanlegg, gruvemuseum, bustadar (både over og under jorda), datalagring, hotell, bioreaktor for organisk avfall, flyplass, vasslagring, laboratorium, sanatorium, sauna, dyrking av sopp og medisinplanter, vinkjellar, ostelager, fiskeoppdrett, utvinning av metan, pumpekraftverk, vindkraftverk og lager for trykkluft. [48]

Også frå Noreg har vi eksempel på kortvarig eller meir permanent bruk av gruvegangar og dagbrot. I Sør-Varanger blei gruvegangane gjort til tilfluktsrom under kampane i 1944. I Kvalsund blei gruvegangar brukt til branntesting, og på Svalbard blir det lagra frø i gamle gruver. I Rana har gruvegangane på Mofjellet blitt brukt til lagring av forureina masse frå Koksverket og seinare også til mellomlagring av jernpellets. I marmorgruvene på Eide i Møre og Romsdal har ein laga turistattraksjon av dei gamle gruvene, med båttur, spisesal og konsertsal.[49]

Dagbrot er det òg nokon som kan sjå seg nytte i. På Ulveryggen i Repparfjord blir eit av dei blitt brukt til fylling av avfall frå oljeboring. [50] På Hundholmen i Tysfjord har ein slått ut ei opning frå eit 60 m djupt dagbrot til sjøen og på den måten laga ei trygg småbåthamn. I Lefdal olivingruve i Måløy i Sogn og Fjordane, er det planlagt eit gigantisk dataserversenter i underjordsgruvene. [51]

Det finst og ein del andre idear for gjenbruk av gruver, men som så langt ikkje er praktisert i særlig grad, i alle fall ikkje her i landet. Fryselager i fjell kan vere gunstig, fordi ein når hallen først er kjølt ned, kan skru av straumen i periodar. Slik kan slike fjellhallar bli brukt til å tilpasse energibruken i nettet. I andre land er det og gjort forsøk med å bruke gamle gruvegangar til energilager for elektrisitet basert på trykkluft. [52]

For dei aller fleste gruver, eller for størstedelen av gruveområda, er det vanskelig å finne nokon fornuftig alternativ bruk. Ofte er det nær gruvene eller oppreiingsanlegget lagra store mengder med gråberg og/eller avgangsmasse, og da kan det vere aktuelt å fylle denne i gruvene og såleis redusere behovet for utvendige deponi på land eller i sjø. Ved nokre gruver har det vore praktisert slik oppfylling, bl.a. i Biedjovággi, men i forhold til dei mange gruvene som har vore i Noreg, har dette vore gjort i liten grad. Det har samanheng med at gruveselskapa verken har hatt særlig økonomisk motivasjon til det eller krav frå Staten om å gjøre det. Ofte går også selskapa konkurs eller dei stikker av så snart dei har tatt ut det dei kan tene på. Eit hinder har og vore at Direktoratet for mineralforvaltning ikkje har vore særlig villige til å gi løyve til oppfylling så lenge det enno er moglege ressursar igjen å ta ut.

Gruve som kulturminne

Ved Knaben gruver er det eit gruvemuseum og på utsida er det sett opp dette monumentet, laga av bilethoggaren Gøril Førsund.
(Foto: SL)

Nedlagte gruver er minne frå fortida, og både gruvegangar og byggverk kan ha kulturhistorisk interesse. Sjakter og gruvegangar er ofte fylte igjen av stein eller vatn, så dei ikkje lenger er tilgjengelige. Avhengig av geologiske forhold og driftsmåte vil opne gruvegangar vere meir eller mindre utsette for ras, og dersom ein skal halde dei opne, krev det konstant overvaking og ofte tiltak for å halde dei trygge, samtidig som det må sikrast ventilasjon og lys. Nokre gruver har fått nytt liv som museumsgruver, f. eks. Kongsberg, Røros, Sulitjelma, Folldal og Løkken, men det er gjerne ein liten prosent av gruvegangane som er tilgjengelig for publikum. Nokre stadar der ein har vurdert å lage museumsgruver, som på Svalbard, har ein kome til at det vil vere for dyrt å halde dei vedlike med den tryggleiken som krevjast for å haldast ope for turistar.

Rundt sjølve gruvene er bygningar og konstruksjonar i varierande grad bevart og halde ved like. Nokre stadar har ein klart å halde oppe store delar av miljøet, mens andre stadar står bare nokre murar igjen etter driftsbygningar. Ved fleire gruveanlegg er det laga kulturstiar i gruvelandskapet eller sett opp informasjonstavler. [53]

Norsk Bergverksmuseum på Kongsberg blei i 1958 oppretta som landsdekkande bergverksmuseum, men det er samtidig ein etterfølgjar av den eldste bergverkssamlinga i Noreg, Sølvverkets samlinger, som blei starta så tidlig som i 1841. Miljøet rundt Norsk Bergverksmuseum og dei forskjellige museumsgruvene har gjort mye for å forske på og spreie informasjon om norsk bergverkshistorie. [54]

Det er ganske få gruver som er freda i Noreg. Dei blir stort sett ikkje omfatta av regelverket for automatisk freda kulturminne, som gjeld bygningar eldre enn 1537 og samiske kulturminne som er meir enn 100 år gamle. For at eit gruveanlegg skal bli freda, krevjast det derfor spesielt vedtak av Riksantikvaren. Nokre gruver og bygningsmiljøa rundt dei har blitt freda av riksantikvaren, f.eks. gjeld det koppargruvene på Røros og Folldal og ein taubane på Svalbard. I dei tilfella vernet omfattar heile gruveområdet, kan ein oppleve at det blir konflikt mellom verneformålet og ei forsvarlig opprydding og stansing av avrenning med giftige stoff frå gruver og avgangsmassar.

Tilbake til naturen

Sjølv om det enno finst ein del skrot som med fordel kunne vore rydda opp, er naturen langt på veg i ferd med å ta tilbake Ødegårdens Verk.
(Foto: SL)

Der dei nemnde alternativa for etterbruk ikkje er aktuelle, bør gruveområda i størst mogleg grad førast tilbake til naturen. Ordtaket seier at «tida lækjer alle sår». Den tida kan bli svært lang. Enno i dag er det minimalt med vegetasjon i mange område der gruvedrift og smelteverk blei avslutta for omlag eit hundreår sidan. Det tilseier at vi bør hjelpe tida med å lækje såra raskare, i form av fjerning av byggverk og konstruksjonar, gjenfylling av dagbrot og gruveopningar, terrengforming, kalking, påføring av jord eller anna vekstmasse og eventuelt aktiv planting/såing av ny vegetasjon.

Kva som skjer etter nedlegging av ei gruve er avhengig av mange ting. I nokre tilfelle er nedlegginga planlagt i god tid. Ein har visst at ressursane nærma seg slutten og kunna føresjå når det ikkje ville vere mogleg eller lønsamt å drive lenger. I slike tilfelle kunne ein planmessig rive ned bygningar, jamne ut og fylle igjen og forlate eit område som ikkje såg heilt katastrofalt ut. Men svært ofte har det ikkje vore så vel. Ofte har gruvenedleggingar skjedd gjennom konkursar, og ingen har tatt ansvaret for noko. Ofte har også gruver skifta eigar opptil fleire gongar i driftsperioden, tidligare eigarar har ikkje vore mogleg å få noko ut av og siste eigar ville ikkje ta ansvar for det forgjengarane har gjort. Spørsmålet er da om det finst eit klart regelverk for ansvar og eit apparat for å sørgje for at dette blir følgt.

Minerallova stiller krav til opprydding, men desse er ikkje spesielt klare. § 49 seier at gruveområdet skal sikrast så det ikkje utgjør noko fare for menneske og dyr, mens § 50 seier: «Undersøker, utvinner og driver av mineralforekomster skal sørge for forsvarlig opprydding av området mens arbeidene pågår og etter at disse er avsluttet.» I § 51 står det: «Direktoratet for mineralforvaltning kan pålegge den som vil foreta eller har satt i gang undersøkelser, herunder prøveuttak, eller drift på mineralforekomster, å stille økonomisk sikkerhet for gjennomføring av sikringstiltak etter § 49 og oppryddingstiltak etter § 50.»

Sjølv om forskriftene til minerallova går litt meir i detalj, seier verken lova eller forskriftene kva denne forsvarlige oppryddinga skal gå ut på. Er det eit krav om terrengforming og revegetering, eller bare om opprydding slik at det ikkje ligg skrot og farlige gjenstandar igjen?

I samband med opprydding etter gruvedrift i Biedjovággi hadde NVE ansvaret for kontroll med arbeidet. I ein rapport frå dette skriv NVE sin representant Torbjørn Sneve i 1996: «Vurderingen av natur- og landskapsmessige forhold knyttet til gruvedrift, må kunne sies å ha vært et forsømt felt. Ved kraftutbygginger har det derimot i lang tid blitt stilt strenge krav til planer og utførelse av anleggene, også når det gjelder hensynet til natur og landskap. ... Etter vårt syn kan det stilles spørsmål ved at gruvedrift ikke har blitt underlagt like streng oppfølging på natur- og miljøsiden som kraftverksutbygging.»

Sidan har det gått snart 20 år, men dette synest å vere like aktuelt i dag. Vi har fått ny minerallov, naturmangfoldslov, plan- og bygningslov og avfallsforskrift. Men ingen av desse stiller klare krav om å gjennomføre ei revegetering slik det er vanlig ved kraftutbyggingar. Likevel har vi nokre få eksempel på gruveselskap som har tatt dette alvorlig, blant anna Rana Gruber, som dei siste åra har samarbeida med grunneigaren Statskog om å gjenfylle og revegetere eit dagbrot.

Om ikkje det er i form av lov eller forskrifter, har Direktoratet for mineralforvaltning i 2014 utarbeida ein Veileder for økonomisk sikkerhetsstillelse. Denne er meir konkret på at opprydding også bør omfatte revegetering:
Beplantning
Etterbruken av området er avgjørende for om området skal beplantes. Dersom området for eksempel benyttes som landbruksjord, friareal eller skal tilbakeføres til naturtilstanden i størst mulig grad, skal området tilsås/beplantes. Det skal da i størst mulig grad benyttes stedlige arter. I noen tilfeller vil også naturlig revegetering være godkjent. Kostnadsvurderingen skal omfatte alle kostnader knyttet til eventuell beplantning/tilsåing samt eventuell videre behandling.

Forureining

Avrenning frå Flåt nikkelgruver i Evje. Bildet er tatt 69 år etter at gruva blei lagt ned.
(Foto: SL)

Ved nedlegging av gruver er gjerne jordsmonn, myrer og vassdrag rundt gruva i større eller mindre grad forureina av kjemikaliar frå sprenging og oppreiing, samt avrenning frå sjølve gruva og deponi for gråberg og avgangsmassar. Ved avslutning av gruvedrifta blir det gjerne gjort lite for å reinske opp i dette. Ofte aukar problema med tida. Gruvegangar blir fylte av grunnvatn og nedbør. Gruvevatnet som da renn ut i terrenget, inneheld gjerne både tungmetall og sulfid frå gruva og restar av forskjellige kjemikaliar. I avgangsmassar som er utsette for vind og vær vil det skje kjemiske reaksjonar, og gamle gruver kan gi avrenning i mange år etter nedlegging.

Miljødirektoratet har laga ei oversikt som viser at hundrevis av gruver i landet har ført til at gråberg og/eller avgang frå oppreiingsprosessar har blitt lagra i naturen, på land eller i vatn. Kva som fellast ut varierer med den kjemiske samansetninga av bergartane og minerala, og kor mye som fellast ut er avhengig av korleis gruveavgangen har blitt lagra. I tillegg til dei naturlig førekomande stoffa i fjellet kan kjemikaliar som er brukte i prosessen påverke utfellinga. Størst problem er det ved kisgruver, der det har blitt tatt ut svovelkis og/eller metalla koppar, sink, nikkel og bly. I Miljødirektoratet sin oversikt over «Avrenning av tungmetaller fra nedlagte kisgruver» er det behandla 9 større og over 100 mindre gruver, og mange av desse har alvorlige forureiningsproblem.

Gjennom hundrevis av år har det vanlige vore at overskotsmassen har blitt lagra på næraste høvelige stad, mens avløpsvatn frå gruver og oppreiingsprosessar har blitt sloppe rett ut i naturen.

Ved nokre gruver har det vore gjort tiltak for å hindre ytterligare utlekking, gjennom isolering av avgangsmassar. Men lite er gjort for å betre dei kjemiske forholda i jordsmonn, myrer og vassdrag der det allereie er sloppe ut giftige kjemikaliar, og som kanskje får ny tilførsel frå gamle deponi.

Særlig forureina masse bør bli fjerna og behandla som spesialavfall, for så å bli erstatta med rein masse. Dette har likevel vist seg vanskelig, bl.a. fordi det er dårlig med anlegg for behandling og lagring av spesialavfallet. Eit skrekkeksempel her er dei radioaktive massane etter niob-gruva på Søve i Telemark, som blei lagt ned på 1960-talet. 50 år seinare ligg dei der framleis, fordi det ikkje er noko anlegg som vil ta i mot dei. [55]

Som hovudregel må ein gå ut frå at massane blir liggande der dei er, og det må gjørast tiltak for å avgrense spreiing av forureininga. For å nøytralisere sur avrenning har det blitt forsøkt med tilføring av kalk eller olivin. Ein metode kan vere å påføre vekstmasse, så eller plante spesielle planter som trekker forureininga ut av jordsmonnet, for så å fjerne desse plantene og erstatte med andre planter. («bioremediation»)

Flotasjonsavgang er ofte fyllt anten i kunstige dammar eller gamle dagbrot, for så å bli dekka med vatn. Vatnet kan redusere kjemiske reaksjonar i avgangsmassen, men det er framleis ureint, og det er mye som manglar på at slike kunstige vatn kan bli naturlige vatn med ein normal flora og fauna.

Revegetering

Forsøk på revegetering med gras, Biedjovággi.
(Foto: SL)

Planter dyrka opp for revegetering hos Kåre Rapp i Langfjordbotn i Alta.
(Foto: SL)

Om vi ser til andre land, vil vi sjå at mange stadar er det sjølvsagt at område der vegetasjonen er fjerna pga. gruvedrift skal revegeterast, så snart gruva er nedlagt eller allereie mens ho er i drift. Det er òg gjort mye forsking på dette området. Derimot er det i svært liten grad gjennomført revegetering ved gruver i Noreg. Så lenge det ikkje er noko statlig krav om det, er det heller ikkje tatt med planlagt revegetering i dei fleste reguleringsplanane for nye gruver. Gruveselskapa kan seie dei har oppfylt forskriftene med å sikre gruvegangane og dagbrota mot ulukker. Dette står klart i strid med regelverket for andre naturinngrep, som kraftutbygging, der utbyggar er pålagt «å sørge for at anleggene blir minst mulig skjemmende, alt etter nærmere bestemmelser av vedkommende departement.» I praksis blir dette tolka som plikt til revegetering. Det burde likevel vere mogleg for Direktoratet for mineralforvaltning å gi pålegg om revegetering som vilkår for driftskonsesjon, men så langt ser det ikkje ut å vere gjort.

Det er derfor sjeldan å finne slikt som dette, som står i reguleringsplanen for Kvitberget Dolomittuttak, Ljøsenhammaren i Bodø: «Paller som ikke lenger benyttes til drift eller transport, skal fortløpende påføres masser og plantes til med stedegen vegetasjon og tilsvarende etter avsluttet uttak.» Årsaka til at dette har kome inn her kan vere at prosjektet frå starten av møtte stor motstand frå landbruks-, reindrift og friluftsinteresser, og at ein derfor har forsøkt å «sukre» prosjektet for å få det godkjent.

Revegetering føreset at grovarbeidet med terrengforming er gjort. Ofte er da store område fullstendig utan restvegetasjon. Overflatemassen er gjerne grov- eller finknust stein, utan særlige næringsmiddel eller jordsmonn som planter kan gro i, og det kan vere nødvendig å føre på vekstmasse og kanskje tilføre ekstra næring. Det beste er dersom ein har tilgjengelig jord/toppmassar frå området. Derfor bør ein ta dette med i planlegginga allereie når ein startar eit gruve- eller anleggsarbeid, slik at toppmasse som må fjernast blir tatt vare på og lagra for framtidig bruk. Dessverre er dette sjeldan gjort, og da kan det vere mangel på tilgjengelig masse lokalt.

Når jordmassen er lagt på, kan ein vurdere to strategiar, naturlig gjenvekst og tilplanting. Det er ikkje alltid opplagt kva som er best, det avheng blant anna av klimatiske forhold og fare for erosjon. Her er det viktig at dei som arbeider med dette har god økologisk kunnskap og kunnskap om lokale vekstforhold.

Den tradisjonelle forma for revegetering, bl.a. etter kraftverksutbygging og vegbygging, har vore å så eller plante innførte artar, f.eks. standard plenfrø. Dette har ofte gått dårlig når det er brukt i anna klima enn der frøa kjem frå. Mesteparten av plantene har døydd ut fordi dei ikkje var tilpassa klimaet. Eit anna spørsmål er om det er bra å innføre heilt nye artar i økosystemet.

I revegeteringsarbeid har ein derfor lagt aukande vekt på bruk av lokale/stadeigne artar. Desse må da innsamlast, og formerast opp, helst under klimaforhold ikkje alt for ulike staden der dei skal brukast. Uansett metode vil dette kunne ta lang tid, særlig i område med liten tilvekst, som i arktiske område og fjellområde. Ein må ta omsyn til dei spesielle økologiske /klimatiske utfordringane her, ein kan ikkje direkte overføre røynsler frå revegetering under andre forhold.

I Noreg har vi ikkje hatt så mange gruver med dagbrot, og det har vore vanlig å tenke at plass har vi nok av. Derfor har det ikkje vore så stort press på gruveselskapa for å revegetere etter gruvedrift. Derimot er det gjort ein del med revegetering etter kraftutbygging og det pågår no eit større prosjekt med revegetering av Forsvaret sitt skytefelt og øvingsområde på Hjerkinn. Nokre røynsler kan overførast, sjølv om utfordringane gjerne er større for gruveområde pga. kjemisk samansetning av avgang og jordsmonn.

Det finst fleire forskingsinstitusjonar med kompetanse på dette, bl.a. Bioforsk, NINA og NMBU, men ingen av dei har pengar til å sette i gang noko større forskingsprosjekt, og dei som sit på pengane prioriterer det ikkje.

Mineralutvinning og klima

Dumparane i gruva i Bjørnevatn produserer mye klimagassar.
(Foto: SL)

Utvinning av mineral kan verke inn på klimaet både lokalt og globalt. Lokale verknadar får vi gjennom avskoging, forureining av jordsmonn, vatn og luft. I denne samanhengen skal vi halde oss til det globale klimaet, det menneskeskapte utsleppet av drivhusgassar som får gjennomsnittstemperaturen i atmosfæren og i verdshava til å auke, samtidig som vi får endring i luftstraumane, meir variasjonar i været og forsuring av verdshava.

Balansen mellom utslepp og opptak av det vi no kallar «klimagassar», er øydelagt av menneskelige inngrep. Menneska sitt bidrag skjer i begge endar av balansen, både gjennom det vi slepp ut og gjennom at vi gjennom avskoging og forørkning har øydelagt mye av økosystema som kunne ta opp overskotet på CO₂. Mineralutvinninga bidrar på begge desse måtane. Det er fleire klimagassar med sterkare eller svakare verknad, når det gjeld mineralutvinning er det i første rekke karbondioksid (CO₂) og metan (CH₄). [56]

I diskusjonen om korleis vi kan redusere klimaendringane har det vore mye fokus på utvinning og forbruk av kol, olje og gass. Fleire miljøorganisasjonar har kravd at kolgruvene på Svalbard må leggast ned fordi forbrenninga av kol fører til store utslepp av CO₂. Elles har det vore lite merksemd om mineralnæringa sine bidrag til klimaendringane og korleis desse kan minskast. Det gjeld både frå bedriftene og organisasjonane i mineralnæringa og frå styresmaktene. Klimaspørsmål var ikkje eit tema for den norske mineralstrategien. Miljøorganisasjonane synest heller ikkje å ha arbeidd særlig med forholdet mellom mineralutvinning og klimaendringar.

Her vil eg peike på nokre område der gruver og vidareforedling virkar sterkt med til å auke utsleppet av klimagassar eller redusere vegetasjon som kan motverke denne.

1. Redusert vegetasjon
All naturlig vegetasjon tar opp CO₂. I særleg grad gjeld det skog og myr. Når skog blir hogd ned og myr blir grove opp for å komme til mineral i grunnen, reduserer det derfor CO₂- opptaket og gjør overskotet i atmosfæren større. Det same gjeld når område med plantevekst blir dekka av deponi av gråberg og gruveavgang. Mange stadar har plantelivet blitt redusert eller heilt borte på grunn av forureining frå gruver og frå foredling av mineral. Dette finn vi ein del eksempel på i Noreg, men dei verste eksempla har vi frå andre land, og ofte har Noreg vore med ved at norske selskap og selskap der det norske oljefondet er blant eigarane står bak mye slik naturrasering.

Gruver, oppreiingsanlegg og smelteverk er også viktige kjelder for utslepp av svoveldioksyd, som igjen gir sur nedbør som tar livet av skog og anna vegetasjon.

2. Forbrenningsmotorar
I gruver og i transport til og frå dei brukast det i stor grad boremaskinar, lastemaskinar, dumparar, lastebilar, mindre bilar og tog som er drive direkte eller indirekte av forbrenningsmotorar, basert på diesel, bensin eller gass. Det er vanskelig å finne noko rekneskap over kva dette fører til samla, men ein kan få eit inntrykk av dimensjonane når ein veit at 40 km kjøring med ein stor dumper gir eit utslepp på 5 tonn CO₂. [57] Til dels blir det brukt det elektrisk drift, men denne vil igjen direkte eller indirekte kunne gi auka utslepp frå kolkraftverk.

3. Produksjonsmidla
For å vurdere klimaverknadane av mineralutvinning må vi sjå på alle ledda i produksjonen, også på dei utsleppa som kjem av produksjon av maskinar og utstyr for gruver og anleggsarbeid, samt transport av dette frå produsent til kunde. Uansett kva mineral ein tar ut er mineralnæringa ein stor forbrukar av metall, i første rekke jern, men også andre metall som koppar og aluminium.

4. Vidareforedling
Til sjølve mineralnæringa reknar vi vanligvis gruver med knusing og oppreiing av malm, men dette må sjåast i samanheng med neste ledd i prosessen, som ofte er smelteverk og evt. anna foredling som f.eks. elektrolyse. Her er ei rekke prosessar som fører til utslepp av klimagassar, ikkje minst gjeld det smelteverka, og på same måte som med gruvene må ein og rekne inn utsleppa ved produksjon og transport av produksjonsmidla.

5. Bruk
Kolgruver blir drivne først og fremst for å forbrenne kol for produksjon av elektrisk energi, oppvarming av bygningar og som tilsatsmateriale i smelteverk. Frå denne forbrenninga går det mye karbondioksid ut i lufta og arbeidet med å utvikle effektive reinskemetodar har kome ganske kort.

Både metall og andre mineral blir brukt til produkt som kan vere meir eller mindre klimafiendtlige eller klimavennlige. Korleis vi vurderer dette er ofte eit spørsmål om kva vi samanliknar med. Ofte kan det ha ein positiv klimaeffekt dersom vi skiftar ut eit mineral eller eit metall med eit anna. Isolert sett vil det kunne gi mindre energiforbruk og dermed mindre utslepp om ein i transportmiddel som bilar og fly byttar ut stål med sterke lettmetallegeringar eller komposittmaterialer. Det verkar likevel noko påtatt når ei planlagt gruve for titandioksid nylig blei marknadsført ved at titanmetall skal gjøre flya lettare, så dei gir mindre utslepp. Ofte kan klimabelastninga ved utvinning og foredling ved mange av dei «klimavennlige» materiala vere så store at vinninga går opp i spinninga.

Å kvantifisere klimabelastninga ved gruver og vidareforedling av mineral er inga lett oppgåve, men det er likevel dei som har prøvd seg på dette. Det tyske instituttet IINAS [58] har rekna ut at gjennom heile prosessen frå gruve til ferdig metall fører produksjon av 1 kg jern til omlag 1,75 kg CO₂-ekvivalentar, mens 1 kg koppar gir omlag 5 kg CO₂-ekvivalentar. [59]

Det samla norske årlige utsleppet var for 2013 berekna til 52,8 mill. CO₂-ekvivalentar, av dette er 11,7 mill. berekna å komme frå industri og bergverk. Ut frå dei nemnde tala, vil den årlige jernmalmproduksjonen i Noreg, som svarar til omlag 4 mill. tonn jern, gi omlag 6 mill. tonn CO₂, når vi inkluderer utsleppa denne malmen gir frå jernverk i utlandet. Ein kan stille spørjeteikn ved ein del av tala og utrekningane, men vi kan i alle fall konkludere at bergverksnæringa gir eit monalig bidrag til klimautsleppa både i Noreg og internasjonalt, og at når vi no må redusere desse utsleppa, kjem vi heller ikkje utanom å sette søkelys på kva bergverksnæringa kan bidra med.

I Sverige har ein rekna at omlag 11 % av CO₂-utsleppa kjem frå gruvebrytning og metallforedling, og da er ikkje transport medrekna. Trulig er prosenten nokolunde tilsvarande i Noreg.

På verdsbasis er ein svært stor del av energien som blir brukt produsert ved metodar som gir store utslepp av CO₂. Når det er berekna at omlag 10 % av energiproduksjonen i verda er brukt til utvinning og prosessering av mineralprodukt, tyder det på at ein tilsvarande del av CO₂-utsleppa kan skrivast på mineralnæringa.

Eit sentralt ledd i arbeidet mot klimaendringar er omlegging frå fossil til fornybar kraftproduksjon. Dette har ført til auka etterspørsel etter metall og mineral som brukast i produksjon av vindkraft, vasskraft, solceller og oppladbare batteri, som koppar, molybden, litium, sjeldne jordmetall og kvarts. Dermed har både utvinninga og bruken av desse materiala fått eit stempel som «grønn», på meir eller mindre pålitelig grunnlag.

Det er utvilsamt nødvendig å legge om til mindre klimaskadelig energiproduksjon, men vi bør ikkje av den grunn tru at alt no skal bli grønt. Også den «klimavennlige» og «fornybare» energiproduksjonen fører til store naturinngrep, og energiprodusentar som vindturbinar og solceller skal også produserast, og denne produksjonen igjen gir både store miljøutslepp og andre miljøskadar. Skal vi få bukt med klimautsleppa finst det ingen veg utanom å redusere uttak og forbruk. Det vil seie at vi produserer ting som varar lenger og produserer, kjøper og brukar mindre unyttige ting.