Les Bind 1, Bind 2, Bind 3, Bind 4
Gruvedrift har til tider vore kjelde til enorme rikdommar og profittar. Men det har også kosta. For naturen, og for mange menneske.
Ei side er at svært mange som har satsa alle pengane sine på gruver har enda med dundrande fallitt. Viktigare er at drifta har kosta liv og helse hos mange tusen gruvearbeidarar og at naturinngrep, avrenning, avgang og forureining frå drifta har hatt svært store skadeverknadar for natur og lokalbefolkning.
Gruvearbeidarar på veg ned i gruva. Calumet and Hecla koppargruve, Michigan, USA 1906.
(Foto: Detroit Publishing Company Collection / Wikipedia)
Oppsamling av offer etter gruveulukka ved Courrieres i Frankrike 1906. Dette er største gruvekatastrofa som har vore i Europa, med 1099 drept av eksplosjon i kolgruve.
(Illustrasjon: Le Petit Journal. 1906)
«Hvem skaffer gull i dagen, ... Hvem treller hele dagen i slitets mørke sjakt.»[1] Slik heiter det i den klassiske arbeidarsongen Arbeidsmannen. Gruvearbeidaren er som symbolet på den klassiske proletar, som ikkje har anna utveg til livets opphald enn å selje arbeidskrafta si. Vi ser for oss den mannlige kroppsarbeidaren med kolstøv i andletet og klede så inngrodde av skit at dei nesten står av seg sjølv, som hamrar eller borar i berget for å få malmen ut. Desse finst framleis, men biletet av gruvearbeidaren har etter kvart blitt meir differensiert. Dagens gruvearbeidar kan og sitte i eit førarhus i eit stort kjøretøy som borar, lastar eller transporterer malm, eller i eit kontrollrom i oppreiingsverket.
Gruva som arbeidsplass er behandla i bind 2 i denne serien, i kapitlet Mange og gode arbeidsplassar? Der siterte eg frå eit skriv om kolgruver i England: «Kolgruvearbeid var eit av dei få yrka, der ein person sto overfor ein svært reell risiko for døden gjennom alle dei fire klassiske elementa – jord, luft, eld og vatn.» Om arbeidsforholda har blitt sikrare i nokre land, er dette for ein stor del av gruvearbeidarane i verda dessverre like sant i dag.
Gruvearbeid er kjent som eit av dei farligaste yrka i verda, både når det gjeld fare for dødsulukker og skadar og når det gjeld sjukdommar som følgje av arbeidsforholda. Det er vanskelig å finne sikre statistikkar over kor mange som har omkome, men det er hevda at i løpet av 1900-talet blei over 100.000 gruvearbeidarar drepne i arbeidsulukker. Det mest skremmande er at talet på drepne gruvearbeidarar pr. år ikkje ser ut å gå ned, men derimot opp.
Spesielt for gruveulukker i forhold til ulukker på andre arbeidsplassar, er at dei ofte rammar svært mange samtidig. I den verste ulukka, i Kina i 1942, omkom heile 1549.[2] Det har vore godt over ti ulukker som har kravd over 300 liv. Dei fleste av dei største ulukkene har vore eksplosjonar i kolgruver, som regel ved antenning av metangass. Kolgruver er også svært utsette pga. stor rasfare og problem med kolstøv.
Det enorme talet på ulukker tyder på at det har vore grove svikt i sikringstiltak. I ei oversikt over gruveulukker er det kommentert slik: «Sørgelig, men strevet etter rask profitt i staden for sikringstiltak var årsak til fleire av desse ulukkene.» [3] Eit av mange eksempel på dette er den siste kjente ulukka med meir enn 300 drepne, i Tyrkia i 2014. Få månadar før ulukka hadde gruvearbeidarar protestert mot dårlige arbeidsforhold og åtvara mot at det kunne skje slike ulukker. Eigaren av denne gruva skraut av at han hadde redusert kostnadane til ein seksdel av det dei hadde vore. Etter ulukka blei fleire frå gruveleiinga arresterte og i 2018 blei seks av dei ansvarlige dømde til frå 6 til 22 års fengsel. [4]
Ein vanlig type ulukker som gjerne ikkje rammar like mange på ein gong, og derfor ikkje gir like store overskrifter, er ras av berg frå taket i underjordsgruver eller på bratte sider i dagbrot. Ei av gruvene som er svært utsett for rasfare, er jernmalmgruva til LKAB i Kiruna, der det no blir tatt ut malm på over 1300 m djup. Korleis forholda er der er godt skildra i ein film som er tatt opp av svensk STV i serien «Uppdrag granskning».[5] Der fortalte arbeidarar om at dei gjentatte gongar hadde åtvara om faren for ras, men at leiinga ikkje ville høre. Det endte med eit ras som drap ein ung arbeidar. Da STV etterpå intervjua bedriftsleiinga hevda dei at dei ikkje hadde høyrd noka åtvaring. Med til historia høyrer at TV teamet ikkje fikk løyve av LKAB til å filme inne på strossa under boring og lading, fordi selskapet ikkje kunne garantere tryggleiken for filmfolka. Dei måtte derfor sende kamera med gruvearbeidarane som sjølve filma under arbeidet. Få år etter denne ulukka laga LKAB ein offisiell konsernfilm for å promotere selskapet i inn- og utland. Her blir det sagt: «Våra metoder är säkra.» [6]
Landet som har mest gruvedrift, Kina, er også landet med mest arbeidsulukker, og desse overstig langt landet sin andel av gruvedrifta i verda. For kolgruver har Kina ein tredel av verdsproduksjonen, men minst 2/3 av dødsulukkene. [7]
I tillegg til dei mange tusener som har omkome i gruveulukker er det mange som har blitt varig skada, ved å miste bein, armar eller synet i eksplosjonar. Fredrik Øvrevold var bare 21 år da han mista synet og blei sterkt forbrent ved ein eksplosjon i koppargruvene i Birtavarre i Troms. Seinare skreiv han songar og levde av å synge og selge desse.
Gruvearbeid gir ikkje bare fare for brå død eller skade, men fare for helsa ved lang eksponering for kulde, vatn, varme, støv, gassar, belastning og vibrasjonar. Det er svært varierande i kva grad det blir tatt tiltak for å registrere slike helseproblem, behandle dei og redusere dei, og det er umogleg å gi pålitelige tal på verdsbasis. Den internasjonale arbeidsorganisasjonen ILO har i 1995 utarbeidd ein konvensjon om tryggleik og helse i gruver. Bare 32 land har ratifisert denne, her manglar fleire store gruveland som Kina, Australia og Canada.
Gjennom historia har gruver mange gongar blitt brukt til slavearbeid. [8], [9] Også i Noreg har det vore brukt straffarbeid i gruver. Straffarbeid i Danmark-Noreg blei avsona blant anna på «fiskerleiene nordenfjells» eller «bergverkene sønnenfjells».[10] Dette tok slutt på 1700-talet, men frå mange andre land er det kjent bruk av fangar og slaver i gruvedrift heilt opp mot vår tid.[11]
Gruver fører ikkje bare til helseskadar for dei som arbeider i gruvene, men også ofte for dei som bur eller arbeider i lokalsamfunnet rundt dei. Forureining og forgifting kan komme frå både sjølve gruvene, frå oppreiingsverk og frå smelteverk, og kan skje både gjennom luft, vatn og jord. Menneske kan bli skadde direkte, eller gjennom å ete planter og dyr som har tatt opp giftige stoff. Ved kolgruver har det vore mange tilfelle av sjølvantenning i kolhaugar og avgangshaugar, noko som er svært vanskelig å slokke og kan gi stor luftforureining i lang tid.[12]
I Noreg ligg dei fleste gruver i tynt befolka område, med avgrensa verknad for jordbruk og hagar. I mange andre land er gruveområde tett befolka og her kan verknaden vore stor for lokal matproduksjon. I Śląsk (Schlesien) i Polen har det vore gruvedrift sidan 1600-talet og området er noko av det tettast befolka i Europa. Mye av kolet som er tatt ut er av for dårlig kvalitet til å selje, og det har hamna utover i heile terrenget, slik at det i dag er både bygnadar og skog på gamle avfallshaugar. Dette kolet inneheld som dei seier «heile det periodiske systemet», bl.a. mye svovel og ein del radioaktive stoff. Det blir tatt jordprøver og mange stadar kan ein ikkje dyrka mat for verken folk eller dyr.
Det er store variasjonar i kor mye igangverande og nedlagte gruver synest i terrenget. Av nedlagte underjordsgruver synest kanskje bare nokre sjaktopningar som er mura igjen eller sett gjerde rundt, og nokre haugar med gråberg, som etter kvart forsvinn i terrenget. Underjordiske kolgruver synest mest gjennom tårna for pumping og heising. Dersom ein kan gå direkte på minerala og utnytte det meste som blir tatt ut, kan skadeverknadane av underjordsgruver på naturen bli relativt små av sjølve gruva. Dei største skadane kjem da frå deponering av overskotsmasse og evt. avrenning frå gruvene.
Verre er det med dagbrot, som lagar store opne sår, og der naturen aldri blir den same igjen. Stikk i mot påstandane om at gruvedrifta blir meir og meir miljøvenlig, er tendensen globalt at det blir meir og meir dagbrot, og desse blir større og større. Ein oversikt over dei ti største gullgruvene i verda viser at ni av dei har dagbrot. Den same tendensen ser vi og for gruver etter dei fleste andre metall, og kanskje særlig for industrimineral og naturstein.
Det djupaste dagbrotet i verda, koppargruva Bingham Canyon i USA, er omlag 1200 m djupt og 4 km breitt.[15] I Europa er koppargruva Aitik ved Gällivare i Nord-Sverige størst i volum, 430 m djup, og planlagt drive ned til 600 m. Det lengste dagbrotet i Europa er trulig norske Yara si 3 km lange apatittgruve i Sillanjärvi i Finland. Om ein ser dei forskjellige nærliggande brota og gråberghaugane i samanheng, er Sydvaranger i Bjørnevatn blant dei aller største naturinngrepa, med ei lengde på rundt ei mil.
Kol har både på Svalbard og i land som Storbritannia og Polen mest blitt tatt ut i underjordsgruver, men i dag er dei største kolgruvene i verda dagbrot. Ei av dei aller største, Haerwusu i Kina, dekker eit område på 67 km2! Både i Tyskland og Polen er det store dagbrot etter brunkol, og desse blir stadig utvida og mange må flytte.
Mens det for kol og jernmalm er sjølve dagbrota som legg beslag på størst areal, tar for gruver etter andre metall ofte avfallsdeponia meir plass enn sjølve gruva. I tillegg kjem så arealet til vegar, jernbanar, hamner, bygningar for knusing og separasjon, vedlikehald og administrasjon.
Til saman fører dette til store endringar i landskapet. Fjell, dalar, vatn og elver kan bli heilt borte eller endre form. Landskapsendringane kan gjelde eit avgrensa område eller i nokre tilfelle svært store område. Blant dei verste er «mountain top removal» i USA, der heile fjellkjeder blir fjerna for å utvinne kol. Med den planlagde avkuttinga av Engebøfjellet ved Førdefjorden har denne metoden også kome til Noreg.
Deponi av raud gjørme frå bauxitt, ved Stade vest for Hamburg i Tyskland.
(Foto: Ra Boe / Wikipedia)
«Avfall er, i røynda, hovudproduktet frå gruvedrift».
Slik blir det sagt i ei amerikansk bok om avfall frå gruveindustrien.[16] Dette er tilfelle for det aller meste av gruvedrift. Det er ingen gruver som ikkje gir avfall, bare for nokre få industrimineral og særlig rik jernmalm kan avfallet vere mindre i volum eller vekt enn salsproduktet.Det er store variasjonar innafor avfallsbehandling, og dette blir derfor ei forenkla framstilling med hovudvekt på basemetall som koppar, sink og bly. Slike gruver har alltid gitt forureiningsproblem, og desse har heller auka enn minska. Fram til for vel hundre år sidan foregikk separasjonen ved at stein blei knust for hand og sortert manuelt og/eller med vasking, slik at den steinen som inneheldt mest malm gikk til smelting, mens resten gikk til gråbergdeponi. Avfallet etter smelteverket var slagg i fast form, som kunne brukast som bygningsmateriale. Ofte blei slagg likevel liggande liggande i terrenget, dette var først og fremst eit plassproblem, men og i varierande grad ei kjelde til forureining. Verre blei det da flotasjonen blei oppfunne, og ein gikk over til å finmale malmen for å få ut så mye metallkonsentrat som mogleg. På eine sida førte det til at ein kunne utnytte ein større prosent av metallmalmen, men på andre sida oppstod ein ny kategori avgang, den finmalte sanda etter flotasjonen, som inneheldt lite av dei ettertrakta metalla, men som kunne innehalde svært mye anna.
I det siste hundreåret blir det ved metallutvinning derfor normalt skilt ut overskotsmateriale i tre omgongar: Ved sprenging, transport og grovsortering, ved flotasjon og anna separasjon og ved smelting av konsentrat til metall. Til saman utgjør desse tre avfallskategoriane normalt omlag 70 – 80 % av det som blir tatt ut av berget ved jerngruver, 98 – 99,8 % ved koppar-, nikkel-, sink- og blygruver, 99,99 % ved sølvgruver og 99,995 % eller meir ved gullgruver. Også for mange industrimineral kan avfallsprosenten vere høg, som omlag 98 – 99 % ved utvinning av rutil.
Om vi les gruveselskapa sine eigne presentasjonar, er denne sida av saka gjerne ofra lite merksemd. Det største gruveselskapet i Norden nemner i det store verket Boken om LKAB ikkje med eit ord kor avfallet frå selskapet sine jerngruver blir av. Det er først når deponeringsmetodane møter kritikk at gruveselskapa ser behov for å seie noko om deponeringa, og da fortel dei gjerne at dei metodane dei no brukar er dei aller beste og heilt uskadelige.
Kulemøller i oppreiingsverket til koppargruvene i Lubin, Polen.
(Foto: SL)
Metodane for å få mineral ut av berget har endra seg mye gjennom tidene. Dei eldste kjente metodane var kiling og fyrsetting, så kom sprenging med krutt, dynamitt, TNT og forskjellige flytande sprengstoff. Vi ser gjerne for oss den klassiske bergsprenginga, der ein bora eit hol i berget, putte inn ein dynamittgubbe, tente på lunta og sprang unna mens ein ropte «Varsko her!» Med unnatak av kolgruver, der ein no brukar store fresemaskinar, bygger gruvedrifta framleis i hovudsak på sprenging. I store dagbrot borar ein ei fleire hundre hol av gangen, med store maskinar, før tankbilar fyller tonnevis av flytande sprengstoff og det heile sprengast samla, slik at dei forskjellige borehola blir antent etter kvarandre i løpet av få sekund.
Sprenging er kjelde til tre slags forureining:
– Sprengstoffet eller det som blir igjen av det. Ingen ting i verda forsvinn, det bare endrar posisjon og eventuelt kjemisk samansetning. Mye sprengstoff inneheld nitrogensamband, som bl.a. kan føre til overgjødsling av naturen, f.eks. om det kjem ut i vassdrag i nærleiken.
– Detonatorar. Tidligare var det brennbare lunter og det kunne bli ei viss forureining når desse brann. I dag er desse stort sett skifta ut med tynne plastrør fram til kvart av borehola. Ved sprenginga brenn delar av plasten opp, men store delar går i tusen bitar, hamnar i naturen, eller følgjer med til knusing, oppreiing og deponering. Dersom det frå gruva er avrenning til vassdrag eller deponering i sjø, vil mikroplast spreie seg og bli tatt opp av dyr som lever i sjøen.
– Minerala som blir sprengt ut. Delar av dei spreier seg som fint støv og forureinar først lufta og sidan bakken i eit større eller mindre område rundt gruva. Ved fleire gruver i reinbeiteområde har rein blitt skadd og døydd av dette støvet. Utsprengd stein består av malm og gråberg. Gråberget inneheld lite av det metallet eller mineralet ein er ute etter. Det blir derfor skild ut så tidlig som råd og anten ikkje sendt til knusing, eller skild ut etter grovknusing. Det blir gjerne lagra i friluft, anten for godt eller inntil ein eventuelt kan få avsetjing på det. Samansetjinga og kvaliteten på gråberget kan variere svært, og det er derfor også svært varierande i kva grad det er etterspurnad etter det. Mye gråberg blir brukt til bygge- og anleggsarbeid, men noko gråberg kan vere vanskelig å få brukt til noko, på grunn av dårlige fysiske eigenskapar eller innhald av radioaktive mineral eller andre skadelige mineral. Det varierer og sterkt i kva grad gråberget gir forureining. Ofte inneheld det mineral som f.eks. sulfid, som når dei kjem ut i ope luft reagerer med luft og vatn, og kan gi avrenning av syrer og skadelige tungmetall.
Knusing og maling skjer i moderne gruvedrift gjerne innandørs, og er da i første rekke eit helseproblem for arbeidarane i knuseverket. I mindre moderne drift kan også knusing skje ope, og følgja kan vere enno meir spreiing av støv og forskjellige skadelige mineral.
Både for underjordsdrift og dagbrot kjem det vatn inn i gruvene, under drift og etterpå. Det kjem frå regn og snø, frå grunnvatn eller frå elver. Dette vatnet løyser opp eller fører med seg både rester frå sprenging og mineral som er sprengt ut. I Noreg har Miljødirektoratet laga ein oversikt over kisgruver med avrenning [17], og her er nemnd heile 120 gruver fordelt på 15 fylke. Sjølv om kisgruver gjerne er dei verste, kan det og vere problem med gruver med jernmalm, sølv og forskjellige industrimineral. Likevel er det andre land der desse problema er langt større. Bare i USA er det berekna at omlag 30000 gruver lek forureina vatn ut i naturen. Kor mange gruver som har skapt slike problem rundt i verda er umogleg å få oversikt over, heller ikkje kor mange saker som har vore der lokalbefolkninga har protestert eller gått til rettssak mot gruveselskap på grunn av forureining. Eit av mange eksempel er frå Zambia, der befolkninga i ein landsby gikk til rettssak mot eit gruveselskap som forureina drikkevatnet og øydela avlingane. Gruveselskapet nekta for at dei var skuldig i forureininga, men blei etter fleire år i rettssystemet dømd til å betale ei lita erstatning. [18]
I vår tid er det mye merksemd rundt utslepp av såkalla drivhusgassar, særlig CO2, men det har i liten grad vore sett søkelys på gruvedrifta sitt bidrag til desse utsleppa. Kor stor del dette utgjør av samla CO2-utslepp i verda er usikkert, nokre berekningar varierer mellom 5 og 10 %, andre hevdar at det er langt meir. Desse utsleppa er gjerne ikkje tatt med i berekninga når det blir argumentert for fleire «grøne gruver», som skal produsere mineral for fornybar energiproduksjon. Den nest viktigaste drivhusgassen i verdsmålestokk er metan (CH4), som lek ut i kolgruver, og ofte har ført til eksplosjonar. Eksos frå maskinane inneheld og andre avgassar, bl.a. NOx.
Det er dimensjonar over Europas største avgangsdeponi, Żelazny Most ved Lubin i Polen. Her ser vi litt av dammen som går rundt heile deponiet. Da bildet blei tatt i 2018, pågikk arbeid med ein ny avgangsleidning i samband med utviding av deponiet.
(Foto: SL)
Syncrude's Mildred Lake Plant Site er rekna som den største avgangsdammen i verda. Det blir tatt ut oljesand i enorme mengder. På bildet er delar av gruva til venstre, prosesseringsanlegget til høgre og dammen i bakgrunnen. Dei gule haugane er svovel, som ikkje er lønsamt å selge. Avgangen er så giftig at 1600 trekkande ender som landa på vatnet døde, og selskapet fikk da ei bot på 3mill.$.
(Foro: Sherri Shepherd / Wikipedia)
I vår tid blir all metallmalm og mye industrimineral knust og malen i fleire trinn, til korna er i storleiken 0,001 – 0,6 mm. Så går han til separering, der dei vanligaste metodane er flotasjon og magnetseparering. I flotasjon blir det brukt ei rekke kjemikaliar, av varierande farligheit. Nokre går ut med avgangen, andre med konsentratet, men mye kan og havne i terrenget rundt oppreiingsanlegget. Dette er den mest vanlige metoden for kismineral, dvs. malmar av koppar, sink, bly, nikkel m.fl. Også ein del andre mineral kan skiljast ut med flotasjon.
Magnetseparering er ein reinare metode, fordi han kan gjennomførast utan tilsetting av kjemikaliar. Men denne metoden kan bare brukast der anten minerala som ein skal bruke eller dei ein skal skilje ut er magnetiske. I første rekke gjeld det magnetitt, delvis og hematitt.
For gullutvinning brukast svært farlige middel for å skilje ut dei små gullkorna, dei vanligaste er cyanid og kvikksølv. Kvikksølv brukast mest i småskala gullutvinning, og spreier seg i luft, vatn og jord. Slik er det opphav både til lokal forureining og forureining som spreier seg over heile kloden. Kvikksølv i lufta har ein tendens til å samle seg i arktiske område, og lagrast særlig i fisk.[19] Cyanid brukast mest i industriell utvinning. Den skal i prinsippet bli tatt vare på, men i praksis skjer ofte lekkasjar og ukontrollerte utslepp.
Flotasjonscelle i Lubin. Her blir kopparkonsentratet skilt ut, før resten av massa går som avgang til landdeponi.
(Foto: SL)
I seinare år har flotasjon ved fleire anlegg blitt erstatta av utlaking, med bruk av syrer, oksygen (luft) og bakteriar, sokalla bioleaching. Dette skal i utgangspunktet vere mindre miljøskadelig, men prosessen tar lang tid og krev store areal. Det har og vore stygge lekkasjar frå slike anlegg, og metoden er dårlig utprøvd. Det mest kjente eksempelet er Talvivaara i Finland, som er nærare omtalt lenger ut i boka. Det er også gjort forsøk med bioleaching i underjordsgruver.[20]
Felles for alle desse metodane er store mengder finmala avfall. Jo meir finmala avgangen er, jo meir er han utsett for oksydering i kontakt med vatn og oksygen. Avgangen kan òg innehalde restar av kjemikaliar som er brukt i oppreiingsprosessen eller det kan bli tilsett kjemikaliar for å få den finmalne avgangen til å klumpe seg (flokkuleringsmiddel). Lagring av denne avgangen er eit av dei største problema med tidligare og igangverande gruver og ei av dei største utfordringane for framtidig gruvedrift.
Gjennom tidene har gruveselskapa sett på avgangen som eit problem ein måtte bli kvitt så enkelt og billig som råd. Ofte blei han bare dumpa rett på utsida av oppreiingsanlegget, anten der no var sjø, innsjø, elv eller fast mark. Først når avgangsmengdene blei så store at dei blei til hinder for drifta, klagane i lokalsamfunnet blei for store eller styresmaktene kom med påbod, blei det gjort tiltak som å føre avgangen ut på djupare vatn, føre avgangsmasse tilbake i uttømte gruver eller å bygge eigne demningar for å lagre han innafor. Mange stadar har naturlige dalar eller innsjøar blitt fylte opp ved at det er bygd demningar som skal hindre den meir eller mindre flytande avgangsmassa å spreie seg vidare. Andre stadar er det bygd opp store dammar på flat mark der det må byggast vollar rundt heile avgangsmassa. I verdsmålestokk blir størstedelen av gruveavfallet lagra på land. Lagring i sjø har vore brukt i ein god del tilfelle, men det er no bare 12–14 gruver som praktiserer dumping / deponering i sjøvatn.[21] Det finst også ein del tilfelle av lagring i ferskvatn og utslepp i elver.
I debatten i Noreg blir heile tida deponering i sjø samanlikna med deponering på land. Under kampen om Titania på 1980-talet stilte demonstrantane med parola: Legg avfallet på land! Dei vann kampen, men vann naturen? Når ein ser dagens landdeponi kan det absolutt diskuterast, både på grunn av all naturen som er lagt under avgang og på grunn av avrenninga frå landdeponiet. Også i kampen om Repparfjorden og Førdefjorden har det vore røyster som har tatt til orde for landdeponi for å berge sjøen, men dei fleste som går mot sjødeponi går og mot landdeponi.
Gruveselskap som har eller planlegg sjødeponi hevdar at dette er det sikraste, og trekker gjerne fram at det ved landdeponi er fare for utlekking og dambrot. Gruveselskapa som har sett seg ut gruveområde langt frå sjøen, derimot, dei ser landdeponi som heilt trygt. Med andre ord eit noko påfallande samanfall mellom synspunkt og eigne interesser. Det kan derfor vere lurt å sjå litt på fakta i saka, sjølv om det ikkje alltid skulle passe inn i synspunkta verken til gruveselskap eller miljøvernarar.
Den absolutt vanligaste løysinga på avgangsproblemet er deponi bak demningar på land. Det er vanskelig å seie kor mange slike deponi som finst rundt i verda. Eit overslag gjort i år 2000 telte opp 3500 dammar, men det var nok langt fleire.[22] Og fleire og fleire blir det kvart år, da det blir etablert nye, men dei gamle blir liggande og blir sjeldan tømde, om dei da ikkje bare sprekk og renn ut i naturen på den måten. Ei stor reportasje i nettutgåva av Wall Street Journal seier det slik: «Gruvedammar veks til kollosale høgder, det same gjør risikoen.»[23]
Her er nokre eksempel som kan illustrere kva dimensjonar det kan vere snakk om:
– Syncrude Mildred Lake Tailings Dyke i Alberta i Canada tar avgang frå utvinning av oljesand. Dammen er omtrent 18 kilometer lang og frå 40 til 88 meter høg. Det er rekna som den største avgangsdam i verda målt i volum.
– Tanjianshan gullgruver i Dachaidan regionen i Qinghai, Kina er vesentlig eigd av det kanadiske selskapet Eldorado Gold. Her er tre gigantiske avgangsdammar, ein er allereie full, ein er i bruk og ein under konstruksjon. Selskapet skryt av at dei er stolte over dammane sine!
–
–
– Żelazny Most i Dolny Sląsk, Polen er den største gruvedammen i Europa, og ein av dei største i verda. Denne tar avgangsmasse frå tre koppargruver og to smelteverk. Dammen er inntil 63 m høg og omfattar eit areal på 16 km2. Dammen hadde sommaren 2019 lagra 780 mill. m3 masse og er nylig utbygd til å kunne ta i mot 950 mill. m3. Over 600 menneske frå landsbyane Barszów, Kalinówka og Pielgrzymów måtte flyttast for å bygge dammen. For å sikre stabilitet er det heile 17000 målepunkt, og ei internasjonal gruppe ekspertar, der bl.a. NGI deltar, bidrar med teknisk hjelp.
[24]
Til samanlikning har Noregs største landdeponi, Titania, eit areal på 1,7 km2.
Det er skrive mye om norsk gruvehistorie, men eg har aldri funne noka oversikt over deponeringsmetodar og mengde av deponert avgang. Ved norske gruver er avgangen i stor grad bare kjørt ut i terrenget nær oppreiingsanlegga eller fyllt i næraste innsjø. Nokre få stadar er det bygd dammar for å halde den deponerte massen på plass, som ved Titania eller for å halde på vatn som dekker over deponiet, som på Hjerkinn. (Sjå bind 2 og 3).
Når det blir samla opp mange millionar tonn masse med konsistens som graut, utgjør denne eit veldig trykk på demningane, som ofte ikkje er dimensjonerte tilstrekkelig eller av godt nok materiale til å tole dette. Særlig utsette er dammane under ekstra mye regn, flaum eller jordskjelv.
For å berekne korleis ein sikker dam skal byggast, er det mange faktorar ein må ta omsyn til, bl.a.
– Den kjemiske samansetninga av avgangen og i kva grad denne kan reagere og skilje ut metall.
– Fysiske eigenskapar, korleis massa reagerer på statisk og seismisk belastning.
– Stabilitet mot erosjon, vind og vatn
– Tørketid og vassinnhald etter deponering
– Danning av hard skorpe på toppen av deponiet.[24a]
Det har vore ei mengde større og mindre dambrot rundt i verda. Med pågåande klimaendringar må ein rekne med at presset på mange slike dammar kan bli enno større. På nettstaden http://www.wise-uranium.org er det samla ein tabell over større ulukker med dambrot og ukontrollerte utslepp frå avgangsdammar. I perioden 1961–2018 er det registert 115 alvorlige ulukker, men forfattarane understrekar at dei har svært mangelfulle opplysningar frå mange land og at det reelle talet nok er langt høgare.[25] For ein del av ulukkene er det ført inn kor mange som er registrert omkomne, til saman knapt 2000, men dette talet er utvilsomt alt for lågt, da det er mange av ulukkene ein har lite fakta om.
Det er vanskelig å gjøre eit utval, men her er nokre av dei ulukkene som er størst og/eller mest kjent:
| År | Land og stad | Mineral | Årsak og verknad |
|---|---|---|---|
| 1965 | Chile: El Cobre | Cu | Dambrot ved jordskjelv. Avgang strøyma 12 km nedover vassdraget, øydela ein by og drap meir enn 200. |
| 1966 | Bulgaria: Mir | Pb, Zn, Cu, Ag | Dambrot etter kraftig regn, 450.000 m3 avgang, 8 km nedover, øydela ein landsby, 488 omkom. |
| 1966 | Storbritannia: Aberfan | Kol | Dambrot etter kraftig regn, 144 drept. |
| 1971 | Romania: Certej | Ag | Dam for cyanidhaldig avgang, fyllt meir enn demninga kunne tole. 300.000 m3 masse rann ut og oversvømte delar av ein by. 89 omkom. Ingen blei straffa.[26] |
| 1972 | USA | Kol | Dambrot etter kraftig regn, 500.000 m3 avgang strøyma 27 km nedover vassdraget, 125 drept, 500 heimar øydelagde. Skadar over 65 mill. $ |
| 1979 | USA: Church Rock, New Mexico | U | Dambrot pga. dårlig fundament. 370.000 m3 radioaktivt vatn lak ut, avgang forureina elv 110 km nedover. |
| 1982 | Filippinene: Sipalay, Negros Occidental | Cu | Dambrot pga. dårlig fundament på leirjord. 28 mill. tonn masse spreidd ut over jordbruksland opptil 1,5 m høgde. |
| 1985 | Italia: Stava, Trento | fluoritt | Dambrot pga. utilstrekkelig sikringsmargin og dårlig konstruksjon. 200.000 m3 avgang strøyma 4,2 km nedover i 90 km/h; 268 drepne, 62 bygningar øydelagde. |
| 1994 | Sør-Afrika: Harmony, Merriespruit | Au | Dam brast pga. kraftig regn. 600.000 m3 masse rann ut, 17 omkom, store miljøskadar.[27] |
| 1995 | Guyana: Omai | Au | Dambrot pga. indre erosjon. 4,2 mill m3 cyanidhaldig avgang. 80 km av elva Essequibo erklært miljøkatastrofesone. |
| 1998 | Spania: Los Frailes, Aznalcóllar | Zn, Pb, Cu, Ag | Dambrot pga. konstruksjonsfeil. 5 mill. m3 masse nedover elv og utover tusenvis av hektar jordbruksland. Gruva deleigd av Boliden, som nekta for at dei kunne gjort noko for å hindre brotet, sjølv om dei var åtvara i ein rapport to år før.[28] |
| 2000 | Romania: Baia Mare, | Au | Dam brast pga. konstruksjonsfeil og stor nedbør. 100.000 m3 masse rann ut, med 100 tonn cyanid. Spreidde seg i vassdrag til Donau. Tusenvis av tonn fisk drept, drikkevatnet forgifta for over 2 mill. menneske.[29] |
| 2000 | Sverige: Aitik, Gällivare | Cu | Dam svikta. 2,5 mill m3 masse rann over i anna deponi, 1,5 mill. m3 vatn med avgang rann vidare ut i naturen. |
| 2008 | Kina: Taoshi | Fe | Dambrot ved kraftig regn. Fleire meter høg gjørme gravla ein marknadsplass og fleire hus. Minst 254 drepne. |
| 2010 | Ungarn: Ajka | bauxitt | Dam for raud gjørme frå aluminiumsverk brast og 1 mill. m3 ekstremt alkalisk masse rann ut. 9 drept, mange skada. Spreidd i stort område og rann ut i Donau.[30] |
| 2010 | Kina: Xinyu, Fujian | Sn | Dambrot ved tinngruve, 22 drepne, 500 hus øydelagt. Innbyggarane gikk til rettssak mot selskapet Zijin.[31] |
| 2012 | Finland: Talvivaara | Ni, U | Fleire lekkasjar av til saman fleire hundre tusen m3 forgifta vatn med stor konsentrasjon av nikkel, sink og uran rann ut i naturen, i elver, vatn og myrer. |
| 2014 | Canada: Mount Polley | Cu, Au | Demning brast og 7,3 mill. m3 avgang og over 10 mill. m3 forureina vatn rann ut i elv og fleire innsjøar.[32] |
| 2015 | Brasil: Rio Doce, Minas Gerais | Fe | Dambrot pga. utilstrekkelig drenering og jordskjelv. 32 mill. m3 avgangsmasse med bl.a. As, Zn, Cu, Hg oversvøymde ein by, øydela 158 heimar, minst 19 drepne. 3 elver forureina i til saman 663 km lengde, 15 km2 land langs elvene øydelagt.[33] |
| 2018 | Brasil: Barcarena, Pará | Al | Avgang fra bauxitt-utvinning (Norsk Hydro) flaut over dam pga. kraftig regn. Svært alkalisk og metallhaldig væske flaut ut i bustadområde og gjorde drikkevasskjeldene ubrukelige. To veker etter ulukka blei ein lokal miljøaktivist drepen. |
| 2018 | Mexico: Cieneguita, Urique, Chihuahua | Ag, Au | Avgangsdam sprakk og 249.000 m3 avgang slapp ut og gikk opp til 29 km nedover eit vassdrag. 7 arbeidarar rapportert omkomne eller sakna. |
| 2019 | Brasil: Feijao | Fe | Avgangsdam brast, 11,3 mill. t avgang rann ut. 300 menneske omkom. |
| 2019 | Russland: Krasnojarsk | Au | Avgangsdam brast i sterkt regn, minst 15 omkom, 13 sakna |
Kvifor skjer det så mange ulukker? Har vi ikkje betre teknologi? Forfattaren Arne Müller har ei mogleg forklaring: «– När man bygger vattenkraftdammar då är själva dammen det man får in själva inkomsten på och då är man extremt mån om att den ska vara välbyggd och inte brista. Men de här dammarna som byggs vid gruvor är bara en kostnad och därför försöker man hålla ner kostnader och det betyder att man ibland använder material som inte är optimalt.»[34]
Sjølv om ikkje dammane ryk med eit brak, har mange hatt utlekking av større eller mindre mengder avgang og avrenning av kjemikaliar og kjemikaliepåverka avgang.
Det er to hovudmetodar for å byggje slamdammar. Den eine er å byggje demninga ferdig først, og så fylle oppi etterpå, og avslutte når det er fullt. Den andre er å byggje demninga etter kvart som dammen blir fylt opp, og auke høgda etter kvart. Den første metoden er overlegent den sikraste, men den andre er den rimelegaste. Dei to siste dambrota i Brasil var i dammar som følgte den siste metoden, og Vale skal no vera pressa til å gå over til den første. Det sikraste er likevel avvatning og tørr lagring (dry stocking), som i tillegg tillet større grad av resirkulering av vatnet.
Det er forska ein del på forskjellige konstruksjonar og lagringsmetodar, bl.a. blei det i 2006 skrive ei doktorgradsavhandling med tittelen «An Expert Management System for Surface Tailings Storage». Denne hadde som uttalt målsetting å bidra til å redusere faren for dambrot og lekkasjar, og det blei i tilknyting til avhandlinga oppretta ein database og ei eiga nettside, http://tailings.info. Men som oversikten over viser, er det framleis ofte billigaste løysingar som vinn over kunnskapane.
Ein kan ikkje sjå eit sjødeponi frå land eller vassoverflata. Derfor er det lett å tenke at ute av syne er ute av sinn. Jøssingfjorden var ein gong 70 m djup, no er det fyllt gruveavgang opp til 20 m-
(Foto: Basia Głowacka)
Havforskarar har undersøkt botnen på Jøssingfjorden over 30 år etter at deponeringa slutta. Det var da fisk i fjorden, men på overflata av sedimenta var det eit svært einsidig dyreliv, dominert av slangestjerner, og nede i sedimenta var det ingen oksygen, Derimot var det bakterier som levde av sulfider og metan frå deponiet.
(Foto: Havforskingsinstituttet.)
Troubled waters heiter eit hefte gitt ut av Miningwatch Canada og Earthworks (USA) i 2012. Det tar for seg alle former for dumping av gruveavfall i elver, innsjøar og havet. Oversikta er på ingen måte fullstendig, her er med dumping til sjø i Noreg og Tyrkia, til elver og sjø i Indonesia og Papua New Guinea, og ei rekke utslepp til ferskvatn i Canada. Til saman går over 180 millionar tonn avgang ut i vassdrag og sjø kvart år. Dette er det offisielle, planlagde og godkjente utsleppet. I tillegg kjem det som ikkje er planlagt, men skjer utan løyve eller ved at dammar bryt saman.
Utslepp av gruveavfall til elver har tidligare vore vanlig. Frå Noreg kjenner vi det bl.a. frå gruver i Ballangen (sjå bind 3). Slike utslepp har hatt katastrofale verknadar for miljøet, oftast tar dei knekken både på livet i elvene og langs strendene, og gjør området ulevelig for folk. Derfor er det no forbode så godt som overalt, men i Indonesia og Papua New Guinea er det framleis fire gruver som praktiserer dette. Det er ikkje lokale interesser som står bak, men nokre av verdas aller største internasjonale gruveselskap, som Rio Tinto, BHP og Freeport.[35]
Mange stadar er gruveavfall lagra i innsjøar, anten som utfylling i strandkanten eller på djupet av sjøen, slik at det ikkje synest på overflata. I Noreg har dette vore praktisert bl.a. ved gruvene i Sulitjelma, Røyrvik og Skorovatn. I Knaben starta ein med å dumpe i ein innsjø, men fylte denne opp så heile vatnet blei borte og det endte som eit landdeponi. (Omtalt i bind 3). Canada er trulig det landet som i størst grad har dumpa i innsjøar. Ein oversikt frå Miningwatch Canada viser over 20 slike deponi, mange av dei er svært store. Verdas nest største innsjø, Lake Superior på grensa mellom USA og Canada er blant dei som er svært forureina av avgangsdeponi og gruveutslepp. Deponering i innsjøar har og vore praktisert i Russland, bl.a. ved Imandrasjøen på Kolahalvøya.
Det er vanskelig å seie kor langt tilbake det har vore deponert i sjø, fordi det tidligare ikkje var noko regelverk som regulerte det. Gruver som låg ved sjøen slapp bare ut avgangen utan å spørje nokon. Ofte blei det bare sleppe ut i fjæra, etter kvart blei det vanligare å føre avgangen ut på djupare vatn. Ei rekke land som tidligare har praktisert sjødeponering har no forbode og avskaffa dette. Store gruveland som Kina, Russland, Australia, USA, Brasil og Canada har formelt eller reelt forbod mot sjødeponi, og EU-parlamentet vedtok allereie i 2004 resolusjon mot sjødeponi.
I 1980 var det langt meir utbreidd med dumping i sjø enn det er i dag.
(Illustrasjon: Mads Løkeland)
I 2019 hadde dei fleste landa slutta å dumpe gruveavgang i sjø, bare Noreg skilde seg ut som det einaste landet som planla nye sjødeponi.
(Illustrasjon: Mads Løkeland)
Noreg er suverent det landet i verda som har flest gruver med sjødeponi. Her er heile 6 gruver og deponeringa skjer på 35–80 m djup. Til samanlikning har dei fire andre landa med aktive sjødeponi til saman dumping frå like mange gruver som Noreg, men ingen av dei dumpar på grunnare vatn enn 200 m. Dei er: Indonesia (1 gruve – 4000 meters djup), Tyrkia (1 gruve – 3000 m), Papua New Guinea (3 gruver – 800–1500 m), Chile (1 gruve – 200-800 m). Av desse har Chile klare planar for avslutning av sjødumpinga og selskapet Cap Minera må stanse dette innan 2023. Etter den tid vil det ikkje lenger vere gruver i Chile som dumpar i sjø.
Her er ein oversikt over dei sjødeponeringane som er aktive i 2019 eller som har vore i drift nylig og fått løyve å starte opp igjen:
| Land og stad | Mineral | Gruveavgang tonn/år | Deponerings-djup i meter | Gruveselskap | Kommentar |
|---|---|---|---|---|---|
| Indonesia | |||||
| Batu Hijau | koppar og gull | 40 mill. | 3000–4000 | Amman Mineral (Indonesia), tidl. Newmont Mining (USA) | 205.000 tonn koppar/år. Starta 2000. |
| Papua New Guinea | |||||
| Lihir | gull | 4 mill., 40 mill. gråberg | >2000 | Newcrest (Australia) | Starta 1997 |
| Simberi | gull | 3,3 mill. | 3000 | Allied Gold (Australia) | Starta 2008, planlagt drift til 2020 |
| Ramu Nickel | nikkel/ kobolt | 5 mill. | 1500 | Metallurgical Corp of China / Highlands Pacific | Avgangen vil dekke 150 km2 etter 20 år |
| Tyrkia | |||||
| Cayeli Bakir | koppar, sink, bly | 3 mill. | >2000 | Inmet Mining | |
| Noreg | |||||
| Bøkfjorden | jern | 4 mill. | 45 | Sydvaranger | For tida inga deponering, Konkurs i 2015, gitt løyve til ny oppstart. |
| Ranafjorden | jern | 2 mill. | 80 | Rana Gruber AS | |
| Stjernøya | nefelinsyenitt | 200.000 | 45 | Sibelco Nordic | Avgangen er godkjent som kaliumgjødsel, men alt blir dumpa i fjorden |
| Elnesvågen | kalkstein | 200.000 | 40 | Omaya Hustadmarmor | Avgangen kunne blitt brukt til kalk i jordbruk. |
| Skaland | grafitt | 40.000 | 30 | Skaland Graphite ASA | |
| Tysfjord | kvarts | 40.000 | 30 – 320 | Norwegian Crystallites | Sterkt blanda med kjemikaliar. |
| Chile | |||||
| Huasco | jern | 1,2 mill. | 130 - 800 | Cap Mineria | Djupta på utsleppet er endra fleire gongar. Deponeringa skal stanse innan 2023. |
Norsk gruvedebatt har dei siste åra i stor grad handla om sjødeponi, som tilhengarane kallar det, eller sjødumping, som motstandarane seier. Det har både vore spørsmål om gruver med sjødeponi som var i drift skulle få bruke kjemikaliar som gikk ut med avgangen, og om planlagte gruver skulle få utsleppsløyve til å dumpe avgangen i fjorden.
Sjødeponi er eit fundament i den norske mineralstrategien, det er her våre «naturlige fortrinn» skal gjøre Noreg attraktivt og konkurransedyktig i kampen om gruveinvesteringane. Norsk Bergindustri brukar å hevde at sjødeponi er eit vilkår for gruvedrift i Noreg. Her har dei med seg store delar av forskingsmiljøa, som villig stiller opp for å gi dei svara som oppdragsgivaren ønsker.
På motsett kant er avvisinga av denne forma for avgangslagring like bastant. Det starta på 1980-talet da ein byrja å sjå resultata av dumping frå Titania og fleire miljøorganisasjonar aksjonerte for at staten skulle gi bedrifta påbod om å lagre avgangen på land. I 1991 aksjonerte Bellona mot utslepp frå Nikkel&Olivin i Ballangen.
Da nye deponi blei aktuelt rundt 2010 førte det til skarpe reaksjonar frå fleire hald. Blant dei første var Norges Fiskarlag som i landsstyrevedtak i 2011 uttalte: «Norges Fiskarlags grunnleggende syn er at sjøen ikke skal brukes som avfallsplass. Det er et ufravikelig krav at utslipp, dumping og deponering ikke på ny skal kunne bli en trussel mot marint miljø, gyte- og oppvekstområder, fiskeområder, mattrygghet og sjømatnæring.»[38] Nokre månadar etterpå uttalte landsmøtet i Naturvernforbundet: «Gruvedrift med sjødeponi er miljøkriminalitet». Fleire andre miljøorganisasjonar og politiske parti har seinare slutta seg til den formuleringa.
Strid om deponering er omtalt tidligare i bokserien, i bind 1 om Titania, Sydvaranger og planlagte deponi i Førdefjorden og Repparfjorden i bind 3 Rana Gruver, Skaland Grafittverk og Sibelco på Stjernøya, samt tidligare deponering i strandkant i Ballangen.
Kvifor har mange gruveselskap ønska å deponere i sjøen, kvifor er det mange forskarar som meiner det er ei god løysing og kvifor har fleire land engasjert seg for å få sjødeponi ikkje bare legalisert, men anerkjent som «best practice»?
Det finst unektelig fordelar med sjødeponi som ikkje går an å avvise utan vidare. Den mest opplagte er at det er billigast. Om ein går ut frå ei koppar- eller gullgruve der det aller meste av uttaket blir avgang, er dei enklaste alternativa landdeponi og sjødeponi, evt. innsjødeponi. Eit landdeponi vil uansett vere forbunde med store utgifter, varierande med topografiske forhold. I tilfellet Nussir har gruveselskapet gjort eit overslag som seier at landdeponi vil koste over ein milliard, noko dei hevdar vil kunne gjøre heile drifta ulønsam. Eit sjødeponi vil til samanlikning bare koste nokre få millionar.
Sjølv om økonomiske fordelar utvilsamt er hovuddrivkrafta, finst det og eit par andre argument som er verd å sjå nærare på. Det eine er arealbruk. Jo fattigare malmar det blir drive på, jo større blir avgangsmassane og jo større areal opptar landdeponia. Vi har nemnd Aitik, der landdeponiet dekker vel halvparten av eit gruveområde på omlag 20 km2, det største norske aktive deponiet har Titania med knappe 2 km2, men på eine sida er det svært djupt og på andre sida har det bare vore i bruk i vel 20 av dei 60 åra her har vore gruve. Desse gruvene er likevel små samanlikna med dei største i verda. I den største koppargruva i verda, Escondida i Chile, er det gjennom 25 år produsert omlag 2 milliardar tonn avgangsmasse, eller 25 gongar meir enn det som er planlagt ved Nussir. Da tar avgangsdammar på land svært store areal, som kan sparast om avgangen kan gå i sjøen.
Når mineralnæringa argumenterer for sjødeponi, viser dei til at landdeponi aldri er heilt sikre mot dambrot og at det alltid vil skje kjemiske reaksjonar som skapar meir eller mindre skadelig avrenning. Når f.eks. metallsulfid blir utsett for kombinasjonen av luft og vatn, slik dei blir i opne landdeponi, vil det skje ein reaksjon til svovelsyre og frie tungmetall. Dette kan delvis unngåast ved å legge deponiet i sjøen, særlig om det blir lagt så djupt at det praktisk talt ikkje er oksygen i vatnet. Begge delar er dessverre heilt sant, det er bare slåande at gruveselskapa bare trekker dette fram når dei kan bruke det som påskot til sjødumping.
Alle desse argumenta er det noko i, det finst gode argument for heller å dumpe avgangen i sjøen – så lenge vi ikkje treng å bry oss om kva som skjer der. Men det bør vi vel kanskje?
Hovudargumentet mot sjødeponi er verknadane for livet i havet. At liv i havet blir påverka kjem ingen utanom, men det er stor usemje både om kor alvorlige verknadane vil vere, kor stort område som blir påverka og kor lenge verknadane vil vare. Tilhengarane av sjødeponi må innrømme at livet forsvinn for ei tid akkurat der deponeringa skjer, men hevdar at 3 – 5 år etter at deponeringa er avslutta har livet kome tilbake, og alt er som før. Ein form for liv vil nok komme tilbake, men røynslene hittil er at det tar atskillig lengre tid, og at det kjem langt færre artar enn det var tidligare. Og om det tidligare var stein eller fast sand på botnen og det blir erstatta av mudder, vil det vere heilt andre artar som kan leve der.
Det er fleire faktorar som verkar inn på kor store skadeverknadane vil bli:
Debatten om nye sjødeponi er prega av mye påstand mot påstand, men vi veit ein del om sjødeponi som har vore og om dei som framleis får nytt påfyll. Ved tidligare deponi er det oftast gjort lite undersøkingar, så det vi har å bygge på er kva fiskarar og anna lokalbefolkning kan fortelje. I seinare år er det gjort nokre undersøkingar frå deponering ved Sydvaranger, Hustadmarmor og Rana Gruber. (Sjå tidligare bind.)
Eit spesielt problem som først har blitt merksemd om dei siste åra er dei mest finmala partiklane, kalla nanopartiklar. Dei kan trenge seg inn i levande organismar og gjøre stor skade der dei større partiklane ikkje kjem til. Sjølv om dei utgjør ein forholdsvis liten del av avgangen, vil det likevel kunne bli ganske store mengder, som spreier seg i vatnet og kan halde seg flytande i vassmassane i lang tid og bli ført langt av garde. Internasjonale organ som UNEP, EU og IMO arbeider med dette, men det er enno ikkje noko ferdig regelverk for behandling av nanopartiklar.
I Noreg har motstanden mot sjødeponi kome til uttrykk både lokalt ved eksisterande eller planlagde deponi og som prinsippsak på nasjonalt nivå.
Kampen mot sjødeponi har ført til eit samarbeid mellom organisasjonar som elles ofte står i strid med kvarandre. Eit eksempel er at i 2012 gikk Norges Fiskarlag, Fiskeri- og havbruksnæringens landsforening, Norske Sjømatbedrifters Landsforening, Norges Kystfiskarlag og Naturvernforbundet ut med ein felles kronikk med tittelen «Levende fjorder og trygg sjømat». [39]
Ein sentral strategi i motstanden har vore å vise til internasjonale reglar som Noreg er forplikta av. Ein har vist til FN, IMO og andre internasjonale organ, men der er anten reglane ikkje klare nok, eller dei er ikkje tilstrekkelig forpliktande for medlemslanda. Annleis er det med dei EU-direktiva som forpliktar Noreg gjennom EØS-avtalen. Vassdirektivet har gitt ein frist på 15 år til å nå målet om god økologisk og kjemisk status i vassdrag og kystsone. Dette har bl.a. ført til avslutning av den siste sjødeponeringa i EU frå 2015. For Noreg gjeld fristen 15 år etter implementeringa av direktivet i norsk lov 01.05.2009. Det er krav om at tiltak for å oppnå dette skal settast i gang lenge før det, og at det skal utarbeidast nasjonale og regionale vannressursplanar. Slike er laga for Noreg utan at det har fått noko konsekvensar for gruveavfall og regjeringa har halde fram med å gi utsleppsløyve I strid med direktivet. Derfor har 12 organisasjonar meldt den norske regjeringa inn for EØS sitt overvakingsorgan ESA for brot på vassdirektivet. Saka har gått fram og tilbake i lang tid og ESA har forsøkt å vri seg unna problemet. Dei har erklært at løyva til sjødumping var formelt rett behandla i norsk forvaltning, men har latt vere å ta standpunkt til innhaldet i saka. Delar av klagen er enno i 2019 ikkje ferdigbehandla. Naturvernforbundet i lag med fleire organisasjonar følgde i 2016 opp med å melde Noreg for brot på mineralavfallsdirektivet. I skrivande stund er heller ikkje denne saka ferdig behanda i ESA, men ESA har kome med førebels kommentarar som er svært vanskelig for den norske regjeringa å svare på, da det er gitt fleire løyve til sjødeponering utan at avfallsplan har vore på plass.
Det er ikkje bare innafor Noreg at det har kome reaksjonar på norsk sjødumping. I 2015 sendte 32 utanlandske og internasjonale miljøorganisasjonar eit felles brev til den norske regjeringa under tittelen «Time to protect the Norwegian fjords and our common sea.» Blant underskrivarane var organisasjonar frå Canada, Tsjekkia, Estland, Tyskland, Kviterussland, Island, Russland, Bosnia, Bulgaria, Sverige, Sveits, Storbritannia og Ukraina.
I 2018 lanserte den amerikanske miljøorganisasjonen Earthworks ei internasjonal kampanje mot sjødumping, der dei bl.a. skreiv til aksjonærar i Nussir og Nordic Mining og oppmoda dei til å trekke seg. Det førte til at fleire bankar erklærte at dei ikkje ville investere meir i gruver som driv sjødumping.
Den internasjonale sjøfartsorganisasjonen IMO har innført ei rekke reglar mot dumping av avfall frå skip, men hittil har desse reglane ikkje gjeldt for utslepp frå land. Det har vore gjort forsøk på å utvide forbodet til også å gjelde utslepp frå land, men bl.a. Noreg har arbeida hardt for at det ikkje skal skje. Allereie i 2008 uttalte dei vitskapelige gruppene under Londonkonvensjonen at det var eit problem at slike utslepp fall utafor all effektiv internasjonal regulering, sjølv om dei hadde eit klart potensiale til å bli store bidragsytarar av forureining til dei havmiljøa som konvensjonen skal beskytte.[40]
IMO har innført soner kalla Emission Control Area (ECA) der det er spesielle restriksjonar for skip på bruk av svovelrik tungolje og utslepp. Blant desse sonene er Nordsjøen opp til 620N, noko som vil seie at det planlagde sjødeponiet i Førdefjorden er innafor denne sona.
Motstandarar av sjødumping peikar på at ein må sjå nye utslepp i samanheng med situasjonen i verdshava, som generelt blir dårligare og dårligare, pga. opptak av SO2 og CO2, auka temperatur, forgifting frå ei rekke kjemikaliar som blir sleppe ut frå land eller direkte i sjøen, samt forureining frå både mikroplast og større gjenstandar av ikkje nedbrytbart kunststoff.
I eit brev frå Naturvernforbundet til IMO i 2012 viser ein til at sjødeponi bare er lønsamt om ein ikkje ser på verknadane for livet i havet: «På kort sikt, og for gruveselskapa, er det ofte billigare å forureine enn å velje meir miljømessig forsvarlige løysingar. For samfunnet, naturen og framtidig forsyning av trygg mat frå havet, vil det vere ei katastrofe på lang sikt, og i tillegg føre til betydelig økonomisk tap for fiskeri og turistnæring.»[41]
Den internasjonale naturvernunionen IUCN gikk i 2016 inn for å forby sjødeponi frå gruver. 51 land røysta for, bare to land røysta imot: Noreg og Tyrkia.
Den store motstanden mot sjødeponi har tvunge tilhengarane til ein offensiv for å forsvare sjødeponi som metode.
Om vi samanliknar dei landa som no har sjødeponi, er det i land som Papua New Guinea og Indonesia store gruveselskap som praktiserer sjødeponi og som pressar på for å opne for fleire. Derimot synest det i Noreg, Tyrkia og Chile som om sjødeponi er ein meir statlig politikk, som blir forsvart aktivt både for igangverande og framtidige gruver.
Frå dåverande Klif (no Miljødirektoratet) blei det uttrykt på ekspertmøte i FNs maritime organisasjon (IMO) i mai 2011: «Sjødeponi av gruveavgang er vanleg praksis i Noreg, og vil også bli vurdert for framtidige prosjekt.» At det vil bli vurdert, er ein annan måte å seie på at det vil bli godtatt for ikkje å seie promotert. Til no har ingen søknad om sjødeponi eller anna gruveutslepp blitt avslått av norske styresmakter, noko som blei bekrefta av direktøren for mineraldirektoratet på spørsmål frå meg.
Norske styresmakter forsvarar ikkje bare sjødeponia mot kritikk, dei arbeider aktivt for å få dei anerkjent internasjonalt, som «best praksis». Mye av dette arbeidet foregår i det skjulte, men nokre hendingar har kome fram, som at Miljødirektoratet i lag med fleire forskingsinstitusjonar har promotert sjødeponi på internasjonale konferansar.[42]
Norsk Bergindustri har i lag med gruveselskap sørga for å få i gang ei rekke forskingsprosjekt om sjødeponi. Alle har som mål å tilrettelegge for sjødeponi, ingen ser på alternativ. Dei aller fleste forskingsinstitusjonar deltar i dette utan å stille spørsmålsteikn.
Mens motstandarane av sjødeponi i Noreg studerer miljøskadane ved sjødeponi i andre land, leitar tilhengarane tilsvarande etter materiale som kan vise at slike deponi er uskadelege. Nordic Mining har på si nettside meldt om «Deep Sea tailings success in Indonesia»[43]. Det gjeld ei koppargruve som årlig slepp ut omlag 50 mill. tonn avgang i sjøen. For å møte kritikken har det kanadiske gruveselskapet leigd inn eit australsk konsulentselskap, som har servert den konklusjonen dei er bedne om, at deponiet «viser ingen tegn til negative miljøkonsekvenser».
Forskningsselskapet SAMS Research Services Ltd (SRSL), som er eit underbruk av Scottish Association for Marine Science, presenterer oppgåva si slik: «SRSL gir gruveoperatørar og regjeringer robuste grunnlinje- og konsekvensutgreingar, som omfattar karakterisering og undersøking av offshore-områder som er foreslått for avhending av gruveavfall. SRSL tilbyr uavhengig rådgivning til gruvesektoren, støtta av nyskapande vitskap. SRSL er verdas leiande konsulent i beste praksis og konsekvensutgreiing av DSTP, etter å ha vurdert tre DSTP-tillatte gruver over heile verda.» [43a]
Om ein skal våge seg på ei samanlikning mellom landdeponi og sjødeponi generelt, må det bli at det er eit val mellom pest og kolera. Landdeponi tar store område som har vore natur eller brukt til bustadar og jordbruk, mens sjødeponi tilsynelatande ikkje opptar plass. For landdeponi ligg største skaden i akutte hendingar som dambrot, mens det for sjødeponi ligg i den konstante verknaden av utsleppa på livet i havet.
Både nedlagte gruver og deponi med gruveavgang, vil gi meir eller mindre avrenning. Ved sjødeponering er det lite å gjøre med dette, bortsett fra å eventuelt dekke deponiet med meir nøytral eller inert masse etter avslutta deponering. Ved vassfylte gruvegangar og landdeponi kan ein derimot i mange tilfelle regulere og reinske forureina vatn som renn ut og delvis og reinske forureina jord. I forhold til dei enorme avrenningsproblema har det vore satsa lite på tiltak og forsking på dette området. I Noreg har Sintef vore interessert i slik forsking, men ikkje klart å finansiere denne, og ansvarlige departement og direktorat viser liten interesse.
No blir stort sett all avgang frå gruver og smelteverk dumpa i sjø eller på land. Før i tida var ein faktisk flinkare til å utnytte dette. Her er eit hus bygd av slaggstein fra koppargruva i Falun.
(Foto: SL)
Mye av dei verste forureiningane knytt til metallutvinning gjeld smelteverk. Som vist i bind 3, har vi i Noreg sett fleire eksempel på at svovelrøyken frå smelting av koppar, nikkel og andre sulfidmalmar har tatt livet av både vegetasjon og dyr i vid omkrins. Vi har fått vår del av utsleppa frå nikkelverk i Russland, men det aller meste har hamna på russisk side, der dei har tatt livet av mesteparten av vegetasjonen i vid omkrins rundt verka. Slike utslepp har og verknad over større avstandar, gjennom at svovelet kjem ned igjen som sur nedbør. Aluminiumsverk slepp ut fluorgassar, som har gjort stor skade på vegetasjon og dyreliv både i Noreg og mange andre land.[44]
Avgangen frå smelteverk utgjør som regel langt mindre volum enn avgangen frå separasjonen. Som resultat av smelting, får han gjerne form som slagg, og ofte er dette blitt støypt til murstein eller anna bygningsmateriale.
Ofte seier gruveselskapa av det ikkje er problem med flotasjonsmidla dei brukar, fordi desse følgjer konsentratet og derfor ikkje går med avgangen til land- eller sjødeponi. Dette betyr at flotasjonsrestene i staden går til smelteverk. Kva skjer med dei der?
Alt levande er avhengig av vatn. Livet på jorda oppsto i vatn, og det tok fleire milliardar år før det byrja å ta seg opp på land. Alle plante, dyr og andre levande vesen består av meir eller mindre vatn, og er avhengig av tilførsel av nytt vatn for å vekse og leve. Vatn er ikkje bare vatn, H2O. Det inneheld både oppløyste gassar som oksygen og karbondioksyd, mineral og næringsstoff, bakterier og alger. Av vatnet på jorda er bare omlag 3 % ferskvatn, men dette er heilt avgjørande både for menneske og for alle dei planter og dyr som er tilpassa eit liv utafor havet, anten det er i ferskvatn eller på land. Vi er avhengig av å ha tilstrekkelig tilgang på vatn, at dette vatnet ikkje er forureina av stoff som gjør oss sjuke og at vatnet inneheld næringsstoff vi treng. Blant FN sine tusenårsmål var reint drikkevatn til alle eit av dei prioriterte måla. Dette har i høgaste grad med gruvedrift og mineralutvinning å gjøre. Vassressursane er knappe, verdas befolkning vil auke frå 7,7 milliardar til trulig over 11 milliardar i 2100. Denne befolkninga skal ha mat, frå det vi kan dyrke på land og hente frå havet. All matproduksjon er avhengig av reint vatn. Samtidig skal gruvedrifta auke, både gjennom at fleire skal forbruke, at forbruket deira skal auke, og gjennom at stadig fattigare ressursar krev meir uttak for kvar kilo nyttbart mineral. Denne tredoble auken vil krevje ein tilsvarande auke i vassforbruket til mineralutvinninga og etter alt å dømme til ein tilsvarande auke i forureininga. Dette vil gi ein drastisk reduksjon i arealet som kan brukast til matproduksjon og til kvaliteten på mye av denne maten. Dette går bare ikkje opp.
Da menneska byrja med gruvedrift, var eit av dei største problema at gruvene fort blei fyllte med vatn. Det gjaldt både om ein slog ut gruvegangar nedover eller innover i fjellet og om ein grov nedover i ope dagbrot. Vatnet kom dels frå grunnvatn, dels frå nedbør.
Skulle ein kunne komme til malmårene og ta ut malmen, måtte ein altså finne metodar for å få vatnet ut, det vil i dei fleste tilfelle seie ei form for pumping. Ser vi på teikningar av gamle gruver frå 1500–1700-talet, er pumpene heilt sentrale. Dei kunne vere drive av handkraft, hestevandringar, direkte vasskraft eller vindkraft, eller seinare av elektrisitet. Når grunnvatnet hamna inn i gruva, betydde det og ei tapping av det lokale grunnvatnet. Kva gjorde så det? Ofte kunne det vere grunnlaget for vassforsyninga til nærliggande busettingar, og til kunstig vatning i jordbruket. Mindre vatn og dammar kunne bli tørrlagte, noko som igjen førte til at fuglar og dyr ikkje fann vatn. Vatnet blei pumpa ut av gruva – og kva så? Som regel blei det bare slept ut i næraste vassdrag eller direkte i naturen. Men da hadde dette vatnet tatt med seg litt av kvart frå gruva, mineral, restar av sprengmiddel, kjemikaliar osv., slik at det var ikkje like reint som før. Det var ikkje alt som kunne leve i dette vatnet, ofte verka det inn på planter og dyr, og ikkje minst på menneske.
Hydraulisk gruvedrift etter gull i California.
(Publisert i The Century illustrated monthly magazine, 1883)
Vatn har ikkje bare vore eit problem for gruver, det har og vore eit vilkår for å drive dei. Vatn blei brukt som kjølemiddel for boring av sprengingshol. Det blei brukt til vasking som ledd i sortering av malm, og ein del av knusing og maling skjer enno i våt masse. Vatn blir i stort omfang brukt i flotasjon, som no er den mest utbreidde formen for utsortering av malmkonsentrat. Også nye metodar som utlaking av metall krev store mengder vatn. Alt dette gjør at gruver treng mye vatn. Ved planlegging og søknad om godkjenning av nye gruver må det derfor alltid leggast inn kor ein skal ta vatn frå, og som regel er det ikkje nok å bare kople seg til eit eksisterande kommunalt vassverk. I samband med planen om rutilgruve ved Førdefjorden måtte selskapet søke NVE om å få ta vatnet frå to nærliggande elver. Ofte må det og gjennomførast ei oppdemming av eksisterande eller nye dammar for å sikre vassforsyninga, slik som ved koppargruver i Kvalsund. Ligg gruvene høgare enn vasskjelda, må det byggast eit eige pumpeanlegg, som i Biedjovággi. Slikt vassforbruk kan vere problematisk i begge endar, først med at vatnet ikkje lenger blir tilgjengelig for planter, dyr og menneske som har brukt det, så gjennom at vatnet er forureina når det blir slept ut igjen etter bruk. For å redusere forbruket og skadane har mange gruver og oppreiingsanlegg innført gjenbruk av vatn og reinsking av vatn før utslepp, men det er svært varierande i kva grad dette blir gjort og kor effektive anlegga er. Uansett er det bare større gruveanlegg som kan drive gjenbruk og reinsking, for småskala drift, som er stadig meir utbreidd i mange land i Asia, Afrika og Amerika, går vatnet som regel ureinska ut etter bruk.
Avgang frå flotasjon eller anna separering blir i dei fleste tilfelle lagra vått i store dammar. Desse vil da innehalde store mengder vatn, noko som gjør at dersom dammen ryk, så vil massa renne ut og ofte nedover vassdrag. Mange dammar er heilt eller delvis dekka med vatn, eller vatn blir sprøyta ut over deponia for å hindre spreiing av støv.
I mange land blir det drive gruvedrift i lausmassar og laust berg, og da kan vatn ha andre funksjonar enn dei vi kjenner frå Noreg. Ved såkalla hydraulisk gruvedrift eller hydraulicking, blir strålar av vatn under høgt trykk brukt til å løyse opp stein og fjerne sediment. Metoden blei allereie på 1800-talet tatt i bruk i gullutvinning i Amerika, og førte til store miljøskadar, som auka flom og erosjon og at sediment blokkerte vassdrag og dekka over jordbruksland.[45]
Gruvedrift kan ikkje bare forureine elver og vatn, ho kan og føre til forureining av grunnvatnet, og da blir verknadane enno større. Når både overflatevatn og grunnvatn er forureina, er det ingen kjelder igjen som kan brukast verken til drikkevatn eller til vatning for jordbruk. Vassforureining frå gruver og vidare bruk som kolkraftverk og smelteverk skjer ikkje bare direkte til vatn, men og gjennom luftforureining som kjem ned igjen som sur nedbør.
«Retten til land og vatn» er eit uttrykk som ein i Noreg gjerne forbind med samerettsspørsmål. Men det er eit svært aktuelt spørsmål over store delar av verda, og svært ofte står det mellom gruveselskap og andre interesser, som jordbruk og beiting. Tusener av bønder og gjetarar har mista landområde til gruveselskap, og trulig enno fleire har mista livsgrunnlaget fordi vassressursane dei var avhengige av anten har blitt borte eller blitt forureina. Mange av dei har da ikkje hatt anna alternativ til levebrød enn å starte med småskala gruvedrift, noko som i sin tur har forureina vassressursane enno meir.[46]
I Andesfjella, i området mellom Bolivia, Peru og Chile er det store ressursar av litium. Dette er no svært ettertrakta til batteriproduksjon. Om sjølve gruveområdet ikkje er i bruk til anna næring, så rammar gruvedrifta likevel bøndene i nærleiken med at gruvedrifta tappar ut dei knappe vasskjeldene som skal gi grunnlag for å dyrke jorda.
Eit av landa som har satsa mest på gruvedrift er Australia. Der har no både forskarar og politikarar byrja å bekymre seg for dei langsiktige verknadane av gruvedrifta på vass-standarden. Etter at ei gruve har vore i drift i eit par tiår, kan det ta kanskje hundre år før vasskvaliteten i området er tilbake i god stand. Gruvedrifta har allereie forureina vatnet i så store område at det trugar landet sin matproduksjon.
Kva så med Noreg? Avstanden mellom teori og praksis kan vel knapt blir større. På eine sida skal lovverket sikre at det ikkje kjem forureining frå gruver, på andre sida er slik forureining likevel tillatt, om Miljødirektoratet har sett sitt stempel på. På eine sida seier mineralstrategien at Noreg skal ha verdas mest miljøvenlige gruver, på andre sida er Noreg einaste landet som aktivt satsar på dumping av avfall i sjø som økonomisk strategi. På eine sida har Noreg godtatt EU sitt vassdirektiv, på andre sida har ein på eiga hand i praksis unntatt gruveindustrien frå å måtte følge dette.
Er ikkje lokalbefolkninga sin rett til land og vatn slått fast i nasjonalt og internasjonalt lovverk? For gruvedrift på urfolksområde skal det i prinsippet vere sikra i ILO-konvensjon 169, men mange land med urfolk har ikkje ratifisert denne, mens andre, som Noreg, har ratifisert men følgjer han ikkje i praksis i forhold til gruvedrift. For andre folk som lever av naturen er vernet svært dårlig. Dei fleste land har minerallovar som tar sikte på å sleppe gruvekapitalen til, og dei som er avhengig av vatnet og landet har lite dei skal ha sagt.
Den første boka i denne bokserien starta med historia om striden om gruveetablering i mitt eige lokalsamfunn, Guovdageaidnu. Først i ettertid har det for alvor byrja å gå inn på oss kva striden om gruva gjorde med lokalsamfunnet. I åra 2010–14 dreidde det meste av den lokale debatten seg om å vere for eller mot gruve. Dette engasjerte ikkje bare politikarar, men folk flest. På vidaregåande skole gjorde elevane meiningsmåling om gruve og heilt nede på barneskolen var ungane kløyvde etter kor foreldra deira sto i gruvestriden. For tilhengarane blei gruva løysinga på alle kommunen sine problem både med sysselsetting og slunken kommunekasse. Motstandarane sette alle krefter inn på å stoppe gruva. Resultatet blei at gruvestriden gikk kraftig ut over arbeidet for anna næringsutvikling i kommunen. Gamle motsetningar i lokalsamfunnet flamma opp sterkare enn på mange år. Mens reindrifta eller har hatt solid støtte frå lokalsamfunnet og kommunepolitikarane i Noregs største reindriftskommune, førte gruvestriden til ei auke i negative haldningar mot reindrifta som ville «stoppe all utvikling».
Gruveselskapet som i 2012/13 blei avvist av kommunestyret satsa på at nytt kommunestyre etter valet i 2015 skulle reversere vedtaket så dei kunne halde fram prosessen fram mot gruvestart. Det slo ikkje til. Det verka som lokalsamfunnet hadde fått nok av den kløyvande kampen, for no fann dei to største partia kvarandre og bestemte seg for å samarbeide, trass i at dei hadde stått på kvar si side i gruvestriden. Og ein vesentlig del av «regjeringserklæringa» var at Biedjovággi-saka skulle leggast død i valperioden. Ikkje nok med det. Under rullering av den kommunale arealplanen året etter blei det også vedtatt å tilbakeføre gruveområdet frå industriområde til «landbruk, natur, friluftsliv og reindrift». Den regjerande koalisjonen i kommunestyret heldt ut valperioden og det har ikkje vore store lokale stridsspørsmål. I 2018 vedtok kommunestyret samrøystes både å stille krav for Finnmarkskommisjonen om sjølv å få forvalte utmarka i kommunen og å opprette eit senter for natur, kultur og verdsarv.
Men kor lenge var Adam eller Guovdageaidnu i Paradis? Ved årsskiftet 2018/19 kom det fram at Direktoratet for mineralforvaltning har innvilga gruveselskapet utvida utvinningsrett, slik at dei på ny kan starte prosessen fram mot konsekvensutgreiing, reguleringsplan og driftskonsesjon, men denne gongen for eit langt større område enn sist. Ikkje nok med at dette har skjedd utan at nokon lokalt har fått uttale seg, men søknaden om utvidingsrett er hemmeligstempla av Direktoratet for mineralforvaltning. Direktoratet bryr seg vel ikkje om kva verknadar dette får for eit bygdesamfunn. Dei held fast på «første finners rett», som i praksis er ein kvar spekulant sin rett til å sette i gang uro og splid i eit lokalsamfunn. I Guovdageaidnu var det under kommunevalkampen 2019 bare eitt parti som gikk inn for å ta opp igjen gruvesaka, men dette blei størst i valet, kanskje fordi gruvetilhengarane samla seg om dette partiet. Gruvesaka kan igjen komme til å kløyve lokalsamfunnet både i og utafor kommunestyret.
I debatten om gruveverksemd har dei lokale sosiale og politiske verknadane ofte drukna i spørsmål om arbeidsplassar, økonomi, arealinngrep og forureining. Det som fikk meg til å sjå at dette måtte ha eit eige kapittel i denne boka var ein artikkel på nettsida til Framtiden i våre hender om eit gruveprosjekt på Filippinene som eit norsk selskap står bak. Der forteljast om korleis nikkelutvinning trugar livsgrunnlaget til både urfolk og andre på øya Mindoro, og korleis gruveplanen har kløyva lokalsamfunnet:
Hvordan ser du på det at enkelte har gått fra å være gruvemotstandere til å bli tilhengere av gruveprosjektet?
– Deler av urbefolkningen (Mangyanere) har skiftet standpunkt på grunn av fattigdom. De er blitt tilbudt jobb og finansiell hjelp av selskapet. De trenger penger for å overleve og materielle goder, sier Rafa.
Rafa mener det er lettere å gå inn for prosjektet i letefasen, som ikke har de store konsekvensene som den operasjonelle fasen. Han understreker at under letingen er det mulig å få jobb og tjene penger uten at de negative konsekvensene ved nikkelprosjektet ennå har gjort seg gjeldende.
– Men dersom gruvedriften kommer i gang, vil også de som i dag er for gruvedrift komme til å miste landområdene, og flere vil måtte flytte, fortsetter han.
Rafa er bekymret over splittelsen som prosjektet har skapt:
– Prosjektet har ført til splittelse av familier, splittelse av lokalsamfunn og mellom urfolk. Før selskapet kom var folk samlet, nå er de delt. Noen mottar penger eller materielle goder. Andre gjør det ikke. Løsningen er ikke at alle skal motta materielle goder, det ville ikke gjort prosjektet bedre. Gruveselskaper på Filippinene har lang tradisjon for å skape konflikt og splitte befolkningen.[47]
Det same prosjektet er omtalt på nettstaden til den tyske radiostasjonen DW:
"Vi må få lovlig rett til dette landet, der vi har levd i generasjonar," sa han. "Det er den einaste måten vi kan kjempe mot gruveselskapa." Ein av stammeleiarane frå ein annan landsby avviste også gruveselskapa. "Gruvedrift er ikkje ein del av kulturen eller livsstilen vår," sa han. "Vi har vore her i generasjonar. Forfedrane våre ga oss ikkje dette landet, for at det skulle bli utvinne."[48]
Når eg sit 4 mil frå Biedjovággi og skriv om dette, er det ikkje til å unngå å sjå fleire parallellar.