Gull, gråstein og grums
Eit kritisk blikk på mineralnæringa i fortid, notid og framtid.
Bøkene kan bestillast frå forlaget Davvi Girji eller forfattaren Svein Lund.Dei kostar kr. 250,- pr bind, dei tre første samla kr. 600,-.
I denne boka, og også den førre boka i serien, har vi vist litt av det som påverkar mineralnæringa i Noreg, gjennom å påverke lovverket, saksbehandlinga av konkrete søknadar om gruvedrift og gruveselskapa sine eigne avgjerder om igangsetting av gruver og val av driftsform. Her skal vi prøve å oppsummere nokre av dei viktigaste faktorane.
Det første vilkåret for at nokon i det heile tenker på å sette igang eit gruveprosjekt, eller leite etter bestemte mineral, er at det er ein marknad for desse. Om marknaden her er uttrykk for at vi treng mineralet til å produsere nyttige bruksgjenstandar, unyttig krimskrams eller skadelige og farlige ting som panservogner og atomvåpen er likegyldig. Marknaden ser ikkje forskjell på behov og etterspurnad. Norsk Bergindustri har i sin propaganda mye vist til behovet for minerala dei vil utvinne. Da eg innvendte at det ikkje er behov for meir gull, ettersom store mengder er lagra i gullbarrer for spekulasjon, svarte dei at så lenge det er etterspurnad etter ei vare, er det behov for henne. Vi kan altså slutte å snakke om behov som drivkraft, det er etterspurnaden som teller. Mineralnæringa spør ikkje om gull eller uran er nyttig, men om ein kan tene pengar på det.
Marknaden for mineral har i stigande grad blitt ein verdsmarknad. Så snart europearar hadde starta erobringa av Amerika, og rana til seg store mengder gull og sølv, fall prisane på desse metalla kraftig og dermed forsvann også grunnlaget for mange europeiske gull- og sølvgruver. I vår tid blir også billigare mineral frakta jorda rundt. Sydvaranger Gruve har levert jernmalm til Kina, mens Noreg får tilbake kinesisk skifer og annan naturstein! Det er no vesentlig for grus og pukk som byggeråstoff at vi kan snakke om lokale eller regionale marknadar, elles er prisen bestemt på internasjonale børsar.
Dei internasjonale prisane på metall og mineral virkar svært raskt inn på interessa for å leite mineral og investere i mineralutvinning, sjølv om det gjerne tar mange år frå ein finn ein mineralressurs til utvinninga er igang. Da metallprisane starta å stige frå 2005, og særlig da dei etter eit par år nådde nye høgder, ville alle sette igang leiting og utvinning. Dei få som kom igang med bygging mens prisane var på veg opp, opplevde at prisane allereie hadde falle før dei hadde noko produkt å selje. Også dei som satsa sterkast på å leite nye mineralførekomstar trakk seg da prisane gikk ned, sjølv om lønsemda for dei potensielle gruvene ikkje ville blitt avgjort av prisen i 2014, men i 2024 eller 2030.
Kven er så marknaden? Vi kan seie det er dei millionar eller milliardar av menneske som etterspør mobiltelefonar, datamaskinar eller syklar og kokekar, men meir direkte er det den industrien som produserer ferdigvarer. Denne industrien produserer varer som skal ha kort levetid, slik at det skal vere ein marknad for å selje folk ny mobiltelefon annakvart år i staden for kvart tiår eller ny bil etter 10 år istaden for 25 år. Delar av marknaden består altså av eit behov som er oppskrudd av reklame og av produksjon av lite haldbare varer.
Ein stor del av marknaden for mineral består av etterspurnad som ikkje er regulert av private forbrukarar, men av offentlige investeringar, som infrastruktur som vegar, bruer osv., offentlige bygg og ikkje minst militært utstyr. For fleire metall, som niob, molybden, nikkel og scandium, har militære formål stått for ein stor del av etterspurnaden. Malmutvinninga har auka med opprustning og krig, og falt som ein stein når krigen var over.
Når det gjeld etterspurnaden etter mineral er det vanlig frå mineralindustrien å snakke om ei aukande befolkning som ønsker auka velstand, men det kan bare forklare ein del av bildet. Dei andre drivarane av etterspurnaden er det ikkje like populært å snakke om.
Det andre vilkåret kan verke sjølvsagt: For at det skal bli mineralutvinning må det vere ein førekomst av mineralet. Dei gamle alkymistane sin draum om å lage gull av f.eks. koppar har vitskapen forlengst tatt livet av, vi veit at dei grunnstoffa vi er ute etter må finst i naturen. Dei fleste grunnstoffa på jorda finst spreidde i jordskorpa i større eller mindre mengder. Overalt kan vi finne spor av f.eks. koppar, jern, uran eller gull. Det som gjør om vi har drivverdige førekomstar er bl.a. konsentrasjonen, kva kjemisk samband det finst i (det er mye lettare å ta ut jern frå magnetitt enn frå svovelkis og aluminium frå bauxitt enn frå feltspat), kor tilgjengelig førekomsten er for uttak og vidare transport, kva teknologi og arbeidskraft som er tilgjengelig og prisen på denne, kva styresmaktene krev av skattar og avgifter og krav om kompenserande tiltak for interesser som kan bli ramma av mineralutvinninga. Dette avgjør til saman produksjonsprisen. Om denne er under det ein kan rekne med å få betalt på marknaden, har vi ein drivverdig førekomst i økonomisk forstand. Derfor seier vi og at malm ikkje er eit geologisk, men eit økonomisk omgrep.
Det er først når eit overslag over dette tyder på at det kan bli vinst at eit gruveselskap bestemmer seg for å satse. Om vi hadde hatt ein marknad fullstendig utan offentlig styring, kunne dei no sett igang med det same. Men slik er det ikkje, og slik har det heller ikkje vore dei siste hundreåra.
Mineralnæringa i Noreg har vore regulert av lovar i alle fall frå 1540, først gitt av Kongen i København, frå 1814 av Stortinget. Men i prosessen fram til dei endelige lovane har dei formelle lovgivarane alltid vore påverka utafrå. Korleis dette har skjedd i tidligare tider veit vi kanskje ikkje så mye om i dag. I nyare tid ser vi dette gjennom den formelle prosessen med behandling av utkast til lover. Når lover først blir foreslått av offentlig oppnemnde utval er partar i saka gjerne godt representerte, og seinare påverkar partane gjennom formelle høringsprosessar. I tillegg foregår det gjerne eit aktivt påverknadsarbeid, dels offentlig gjennom media og offentlig kjente møte, dels gjennom meir skjult lobbyverksemd. Om vi ser på gjeldande minerallov av 2009, ser vi at mineralnæringa i stor grad vann fram med ønska sine, mens Sametinget og miljøorganisasjonane vann fram i langt mindre grad. Liknande påverknadsprosessar har det vore ved andre lovar som verkar inn på minerallovgivinga, som naturmangfoldslova, forureiningslova osv.
I tillegg til den påverknaden som kjem frå det norske næringslivet og sivilsamfunnet, har vi ei sterk påverknad frå internasjonale avtalar som Noreg er forplikta av. I denne samanhengen gjeld det særlig EØS-avtala, som bl.a. har ført til at EU-direktiv om vassforvaltning og mineralavfall har blitt implementert i norske lovar og forskrifter. Også internasjonale konvensjonar gjennom bl.a. FN med særorganisasjonar kan påverke norsk lovgiving, f.eks. ILO-konvensjonen om urfolk.
Kva så om lovene kjem i strid med kvarandre, om ei lov seier at noko kan tillatast, mens ei anna lov seier det er forbode? Ingen lover må vere i strid med grunnlova, men det blir mest vurdert ved vedtak om nye lover og ikkje ved praktiseringa i domstolar og forvaltning. Kva skjer når ein grunnlovsparagraf er utilstrekkelig følgt opp av lover og forskrifter på forskjellige område, slik ein trygt kan seie om miljø- og sameparagrafane i grunnlova? Er da forvaltning og domstolar likevel forplikta å ta omsyn til desse lovparagrafane? For øvrige lover finst det i Noreg ikkje noko gradering, dei er alle like sterke innafor sine område. Spørsmålet er kva område ei lov har gyldigheit på. Slike moglege konfliktar er aktuelle i samband med behandling av mineralutvinning. Kan eit løyve til inngrep og utslepp behandlast bare etter høvesvis minerallova og forureiningslova, eller er forvaltninga òg forplikta til å ta omsyn til lover for bl.a. naturforvaltning og samiske rettar. Dette er ei høgst aktuell problemstilling, da Mineraldirektoratet i løyvet til utslepp for Nussir hevda at naturmangfoldlova ikkje gjaldt for behandling av saker etter forureiningslova.
Lover og forskrifter set rammer, men innafor dette skal offentlige organ avgjøre om eit gruveprosjekt skal få undersøkingsrett, utvinningsrett, godkjent reguleringsplan, utsleppsløyve og driftskonsesjon, og i så fall på kva vilkår. Regelverket er ikkje så klart at svaret på slike søknadar alltid er opplagt, det er mye opp til forvaltninga sitt skjønn.
Kunnskapen, bakgrunnen og haldningane til dei som sit i forvaltninga kan her vere avgjørande. Har dei sjølv bakgrunn frå gruvenæringa, og korleis påverkar det i såfall haldningane deira? Kva grunnlag har dei f.eks. for å vurdere korleis ei gruve vil verke inn på reindrifta? Og kva haldning har dei til om reindrift eller andre konkurrerande næringar er viktig å bevare? Samtidig er dei i stadig større grad utsett for både synlig og usynlig påverknad utafrå.
Som vist i denne boka er det eit utal av organisasjonar og interesser som forsøker å påverke dei vedtaka som forvaltninga skal gjøre, f.eks. om det skal givast løyve til utslepp av avgang frå ei planlagt gruve. Ofte kjem både kommunestyre, direktorat og departement i eit krysspress mellom forskjellige interesser som krev at søknadar må bli innvilga eller avvist. Dette krysspresset har dei siste åra bidratt til at søknadsprosessane for fleire gruveprosjekt har trekt svært ut i tid, og i forhold til dei mange sakene som er under behandling på eit eller anna nivå er det få som er endelig avgjort.
Der det er gjort endelige avgjerder er det ganske få eksempel på at gruveselskap har fått avslag eller blitt pålagt vilkår dei absolutt ikkje ønska. Dei klaraste eksempla på det er Titania, som i 1994 blei pålagt å flytte deponeringa frå sjø til land, og Arctic Gold, som fikk stansa planen om gruve av kommunestyret i Guovdageaidnu. Gruveselskap som dei siste åra har fått søknadane sine fram til avgjerder i direktorat eller departement har derimot oftast fått medhald der. Sjølv om fleire saker enno ikkje er endelig avgjort, kan ein vel seie at det er gruveselskapa og deira organisasjonar som har hatt størst påverknadskraft overfor styresmaktene.
Forsking og utgreiing utgjør ein viktig del av grunnlaget når forvaltninga skal avgjøre om eit gruveprosjekt skal få løyve. Dette blir dels gjort gjennom konsekvensutgreiing for det einskilde gruveprosjektet som ledd i reguleringsplanen, dels ved at det blir gjort eigne forskingsprosjekt på spørsmål som vil kunne påverke vedtaka. Det kan vere forsking på leite-, utvinnings- og oppreiingsmetodar og ikkje minst på verknadane av deponi. Avgjerder i mineralsaker kan bli påverka både av kva det blir forska på og av kven som utfører forskinga. Svært aktuelle eksempel er at eit større forskingsprosjekt på sjødeponi har fått både støtte frå gruveindustrien og statlig finansiering, mens eit planlagt forskingsprosjekt på alternativ bruk av avgangsmasse ikkje har kome igang på grunn av mangel på finansiering.
Ofte er det eit nært samband mellom forskarar og utgreiarar og mineralindustrien. Det skjer dels ved direkte ope samarbeid som med det nemnde forskingsprosjektet om sjødeponi. Dels skjer det gjennom at konsulentselskap tar oppdrag for gruveselskap og veit at konklusjonane må tilfredsstille oppdragsgivaren om dei skal få fleire oppdrag. Og dels skjer det gjennom at einskildpersonar skiftar mellom tilsetting i mineralselskap, forskingsinstitusjonar og konsulentselskap.
Mineralselskapa kan påverke forskinga på fleire måtar. Dei kan sjølve drive forsking for eigne middel, men vel så vanlig er det at dei tar initiativ til samarbeid med forskingsinstitusjonar og så søker støtte frå Norges Forskningsråd. Da kan dei få gjort mye av den forskinga dei ønsker, men utnytte forskingsinstitusjonane sitt utstyr og kompetanse, og ikkje minst i stor grad for staten si rekning. I tillegg får denne forskinga eit offentlig stempel og større autoritet enn om eit mineralselskap skulle ha gjort ho aleine. Også når andre initierer forsking på mineralspørsmål kan mineralindustrien ha påverknad på kva som blir gjort og korleis. For å gi støtte krev Forskningsrådet ofte at næringslivet skal delta, og vil det ikkje det, kjem det heller ingen pengar frå staten. I tillegg sit representantar for næringslivet svært ofte i dei komiteane og råda som behandlar søknadar om forskingsstøtte.
Ofte har mineralnæringa lagt store investeringar og stor prestisje i etablerte løysingar, og har mye å tape på endringar. Eit aktuelt eksempel her er sement- og betongindustrien, som i stor grad har monopol basert på ei bestemt samansetning av sement og tilslag. Forsking som viser problem med betong og at denne kunne vore produsert langt betre med andre råvarer og produksjonsprosessar blir da ikkje prioritert.
Det er ikkje forbod mot forsking i strid med dette mønsteret, problemet er bare at all forsking kostar pengar, og den som kontrollerer pengetilførselen kontrollerer dermed i stor grad innrettinga på forskinga.
Om du no har lese gjennom to bøker av «Gull, gråstein og grums» lurar du vel på når forfattaren skal komme med eit alternativ. Må vi legge ned alt av gruvedrift fordi denne er så skadelig? Må vi ha eit heilt nytt samfunn utan marknad og privat kapital før det kan bli forsvarlig å drive gruvedrift? Eller finst det metodar for utvinning, oppreiing og avgangsbehandling som kan gi gruver utan vidare skadelige verknadar for miljøet? Og kan slike metodar kanskje til og med bli lønsame?
Eg har òg stilt meg alle desse spørsmåla, og har kome eit stykke på veg i retning av å kunne svare på dei. Enno har eg ikkje klart eit svar ferdig til å publisere. For å utvikle alternativ må vi vite kva som er gjort før oss, og kva som er forsøkt av forbetringar. Neste bind vil sjå på gruvedrifta i Noreg gjennom tidene, på godt og vondt, noko til skrekk og åtvaring, noko som kanskje peikar framover mot noko betre. Og i slutten av neste bind kan vi nærme oss spørsmålet om alternativa og om det er mogleg å utvikle «grøne gruver».